Xitayning téléwizorlashturulghan mejburiy iqrar qildurush körünüshliri eyibleshke uchridi

Muxbirimiz irade
2018.04.11
ilham-toxti-oqughuchisi-tv-iqrar.jpg Uyghur ziyaliysi ilham toxtini qarilash üchün, uning oqughuchilirini téléwizorda iqrar qilduruwatqan körünüsh.
CCTV

10‏-Aprél küni, xelq'ara “Qoghdighuchilar hamiysi teshkilati” namliq bir kishilik hoquq orgini xitaydiki “Sénariye we sehnileshtürülgen-xitayning téléwizorlashturulghan mejburiy iqrar körünüshlirining perde arqisi” mawzusida bir doklat élan qildi. 106 Bettin terkib tapqan bu doklatta xitayning merkizi téléwiziye istansisi qatarliq döletke qarashliq téléwiziyeliride ‏2013-yilidin 2018‏-yilining béshighiche bolghan ariliqta tarqitilghan jem'iy 45 iqrar filimi tekshürüp tetqiq qilin'ghan. Mezkur organ bu doklatni teyyarlash jeryanida téléwiziyege chiqirip iqrar qildurulghan bir qisim kishiler yaki ularning yéqinlirini ziyaret qilghan.

Doklatta körsitilishiche, téléwizorda iqrar qilghanlarning hemmisi saqchilarning mejburlishigha, tehdit sélip qorqutushigha uchrighan. Beziliri hetta téléwiziyege chiqirilishtin awwal dora bérilip, mest qilin'ghan. Ularning téléwizorda sözligen “Iqrarliri” pütünley shu saqchilar teripidin yézip bérilgendin bashqa, ularning téléwiziyege néme kiyip chiqidighanliqi, sözligende qandaq yosunda sözleydighanliqi, hetta qeyerde tiniq élip, qeyerde köz yéshi qilishi kéreklikidek détallarmu békitip bérilgen.

Mezkur organning doklatida körsitilishiche, téléwizorda élan qilin'ghan bu iqrar sehnilirining mezmuni we waqtidin qarighanda, buning asasen dölet ichi we sirtigha qaritilghan teshwiqat üchün ishlitilgenlikini éniq körüwélishqa bolidiken. Mesilen, bezi iqrarnamilerning téléwizorda tarqitilghan waqti xitayda “Intérnétqa ösek söz tarqitishqa qarshi turush”, “Zeherlik chékimlikke qarshi turush” dégendek heriketlerge toghra kelgen. Beziliri xitayda tutqun qilin'ghan bir kishi heqqide xelq'arada xitaygha qarshi tenqidler kücheygen mezgilde élan qilin'ghan. Bundaq “Iqrar” larni qilghanlar asasen chet'el puqraliri bolghan. Mesilen, xelq'ara jama'et shiwétsiye puqraliqidiki xitay yazghuchi güy mingxeyni xitay hökümitining taylandtin yoshurunche xitaygha élip ketkenlikini jiddiy tenqid qiliwatqan bir peytte, u xitayning dölet téléwiziyeside peyda bolup, özining pütünley öz ixtiyarliqi bilen xitaygha teslim bolup kelgenlikini ilgiri sürgen.

Bundaq mejburiy iqrar filimigha chiqirilghan asasen kishilik hoquq aktipliri, musteqil zhurnalistlar, Uyghurlar we shundaqla xitay kompartiyesini tenqid qilghuchilardin teshkil tapqan. Doklattiki éstétikidin qarighanda, 2013 ‏-yilidin 2018‏-yili féwralghiche jem'iy 45 téléwiziye iqrar programmisi tarqitilghan. Iqrar qilghuchilarning 60 pirsenti zhurnalist, intérnét yazghuchisi yaki kishilik hoquq qoghdighuchiliridin teshkil tapqan. Qalghan 40 pirsenti térrorluq, zeherlik chékimlik, chiriklik qatarliq délolardin teshkil tapqan bolup, térrorluq katégoriyesi ichidikining hemmisi Uyghur iken. Téléwiziyede mejburiy iqrar qildurulghanlarning 68 pirsenti xitay iken. Emma doklatta körsitilishiche, xitay omumiy nopusining bir pirsentigimu yetmeydighan Uyghurlar bolsa 12 pirsentni igiligen. Yuqiridiki iqrar filimliri eng köp tartilghan orunlarning béshidimu yene béyjing we Uyghur éli körsitilgen.

Amérika Uyghur kishilik hoquq qurulushi tetqiqatchisi hénriy shajéski yuqiridiki bu reqemning köp nersini ipadileydighanliqini bildürdi. U sözide: “Uyghurlarning nopusigha sélishturghanda intayin yuqiri bolghan bundaq nisbetlerdin yene ‛dölet bixeterlikige tehdit sélish‚ we ‛térrorluq‚ bilen eyiblen'gen Uyghurlarning köplükinimu körüwalghili bolidu. Bu, xitayning döletni qanun arqiliq idare qilidighanliqigha guman peyda qilish bilen birge, xitayning Uyghurlargha oxshash melum bir milletni, kishilik hoquq aktiplirini pütün bir gewde boyiche jinayetchi dep qaraydighanliqini éniq yorutup bermekte” dédi.

Doklatta körsitilishiche, xitay hökümiti bu kishilerni téléwiziye programmisida sözleshke ularning jaza mudditining yéniklitilidighanliqi yaki qoyup bérilidighanliqini wede qilish yaki bolmisa a'ile ezalirigha ziyan yétidighanliqi bilen tehdit sélish we yaki ularni psixik hem jismaniy jehettin qiynash qatarliq wasitiler arqiliq mejbur qilidiken.

Téléwizorgha chiqirilghan kishiler bir bolsa özini we yaki sepdashlirini eyiblesh, xitay kompartiyesi we hökümitini maxtash yaki özini inkar qilishni mezmun qilghan sözlerni qilishqa mejburlinidiken. Buningdiki eyiblesh türige türmidiki Uyghur ziyaliysi ilham toxtining qolgha élin'ghan 3 neper oqughuchisining téléwizorda oqutquchisi ilham toxtini eyibleshke, uni söküshke sélin'ghanliqi misal qilip körsitilgen. Ilham toxtining lo yüwéy isimlik oqughuchisi eyni chaghda oqutquchisi heqqide: “U bizge gépimni anglimisang, men séni qumluqqa apirip kömüwétimen, silerni héchkim tapalmaydu, deytti. U bir oqutquchi emes, bir qaraqchigha oxshaytti” déyishke mejbur bolghan iken.

Halbuki, gérmaniyediki ilham toxtini qollash guruppisining bashliqi enwerjan ependi ilham toxtining peqet öz millitige barawer hoquq telep qilghanliqi üchünla xitay hökümitining düshminige aylan'ghanliqini we hujum nishani bolghanliqini bildürdi.

Xitay merkiziy téléwiziye istansisi xewerler qanili ilham toxtining perhat xalmurat, shöhret nijat we lo yüwéy isimlik 3 neper oqughuchisining ilham toxtini qarilighan sözlirini 2014‏-yili téléwizorda élan qilghan we ilham toxtini sotlash yighinida yuqiriqi oqughuchilarning türmidiki mejburiy iqrari delil-ispat süpitide otturigha qoyghan idi.

Mezkur doklatta misal qilip körsitilgenler ichide yene, ‏-2014 yili 6-ayda xotende jihadizmning tesirige uchrap bir qimarxanigha hujum qilghanliqi ilgiri sürülgen mirzat, 2015-yili “Jihad qilish üchün mangghan” da malayshiyadin tutup kélin'genliki ilgiri sürülgen tursun, arzugül qadir, ablimit turghun we shundaqla ‏-2014 yili qeshqer héytgah meschiti imami jüme tahirni öltürüsh bilen eyiblinip qolgha élin'ghan nurmemet ablimitmu bar bolup, nurmemet ablimit iqrar körünüshide chéchi chüshürüwétilgen halda, türme kiyimi, tömür orunduqqa kishenlen'gen halda körsitilgen. Uning körünüshi 45 filim ichidiki weziyiti eng éghir bolghini iken.

Hénriy ependi yuqiridikidek atalmish “Iqrar” larning qandaq bir weziyette otturigha chiqqanliqining dunya jama'itige ashkarilinishining intayin muhimliqini we buninggha qarap turup Uyghur élining bixeterlik weziyitige baha bérilishi kéreklikini bildürdi. U sözide: “Téléwiziyede tarqitilghan bu iqrar körünüshliri heqiqeten bir jinayetning étirap qilinishi emes. U eslide kishilik hoquqning éghir derijide depsende qilinishining körünüshidur. Bu kishiler uchrighan éghir psixik we jismaniy bésim qattiq tenqid qilinishi kérek. Uyghur élining bixeterlik mesilisige baha bergende biz choqum yuqiridikige oxshash ‛jihad‚ we ‛térrorluq‚ heqqide yuqiridikidek oydurup chiqilghan pakitlarni nezerge élishimiz kérek” dédi.

“Qoghdighuchilar hamiysi teshkilati” doklatida mushu xil usulda téléwizorgha chiqirilghan we özining tejribisini bu teshkilatqa sözlep bérish shara'itidiki shiwétsiyelik kishilik hoquq pa'aliyetchisi pétér dahlin, en'gliyelik xususiy razwédchik pitér xamfériy we shundaqla wén qatarliqlarning tesiratlirigha orun bergen. Ular birdek halda, u waqitning özlirining hayatidiki eng éghir haqaretke uchrighan bir waqtiliqini, ghururining pütünley yer bilen yeksan qilin'ghanliqini, bu ehwalining özliride éghir psixik bésim peyda qilghanliqi we hetta psixik késellik peyda qilghanliqini éytqan. Pitér dahlin ependimu téléwizorgha chiqirilidighan kishilerning pütünley öz ixtiyarliqi bolmighan ehwal astida, bir qepeske solan'ghan hem etrapi bir munche saqchi we atalmish muxbirlar teripidin oralghan halda özi déyishni xalimighan nersilerni déyishke mejburlinidighanliqini, u yerdiki xorluqni til bilen teswirleshning intayin qéyinliqini, buni hazir oylisimu intayin nepretlinidighanliqini éytqan. Doklatta éytilishiche, bezi kishilik hoquq adwokatliri ashundaq téléwiziye iqraridin kéyin erkinlikke chiqqandin kéyin özlirining etrapidiki kishilerning gumanliq qarashlirigha uchrighan we axiri bérip özlirining qiliwatqan ishini tashlashqa mejbur bolghan.

“Qoghdighuchilar hamiysi teshkilati” doklatida buning del xitay hökümiti arzu qilghan netije ikenlikini bildürüp, buning üchün xitaydiki bundaq atalmish iqrarlarning perde arqisini bilishning intayin muhimliqini tekitligen. Yuqiridiki teshkilat doklatida, axirida xitay hökümitining bundaq insan qélipidin chiqqan usullar bilen sehnileshtürüp chiqqan iqrar programmilirining xitayning öz qanunliri we xelq'ara kishilik hoquq qanunlirigha xilapliqini tekitlesh bilen birge, xitayning dölet muxbirliri we merkizi xelq téléwiziye istansisini “Mezkur jinayetning eng asasliq yantayaqliri”, dep körsetken.

Bu teshkilat chet'el hökümetlirige chaqiriq qilip, xitayda qanun we qanuniy tertiplerge emel qilish, mejburiy téléwizorda iqrar qilduridighan programmilarni derhal ayaghlashturush we xelq'ara kishilik hoquq normilirigha xilapliq qilishning aqiwetliri heqqide agahlandurush heqqide xitaygha bolghan bésimni kücheytishni telep qilghan. Mezkur organ shundaqla bu jinayetke ortaq boluwatqan xitay merkizi téléwiziye istansisining CCTV1, CCTV4 , CGTN, CCTV13 qanallirini amérikida metbu'at orgini dep emes, belki xitayning dölet orgini qatarida tizimgha élish, yuqiridiki qanallarning bashliqlirining amérikigha sayahetke kélishini cheklesh we ularning amérikidiki mal-mülkini tonglitish, magnétiskiy qanuni we yaki shuninggha oxshash qanunlarni tüzesh arqiliq kompartiye igidarchiliqidiki merkizi téléwiziye istansisi hem bashqa axbarat organlirigha qanuniy jaza tertipi bérishni bashlash qatarliq tekliplerni sun'ghan.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.