Amérika, xitayda yüz bergen weqelerning térrorluq ikenlikige höküm qilish müshkül ikenlikini bildürdi

Muxbirimiz erkin
2017.07.20
kocha-charlash-qoralliq-saqchi-herbiy-qeshqer.jpg Kocha charlawatqan qoralliq eskerler. 2014-Yili 31-iyul, qeshqer.
AFP

Amérika dölet ishlar ministirliqining 2016‏-yilliq térrorluqqa qarshi turush yilliq doklatida, xitayning térrorluqqa qarshi herikiti nuqtiliq “Uyghurlarning musteqilliqini terghib qilidighan teshkilat‏-sherqiy türkistan islam herikitige qaritilghanliqi” ni bildürüp, xitay da'irilirining 2016‏-yili shinjang Uyghur aptonom rayonida bixeterlik we tekshürüshni jiddiyleshtürgenlikini qeyt qilghan.

Xitayning tunji yürüsh térrorluqqa qarshi turush qanuni 2016‏-yili 1‏-yanwardin bashlap yolgha qoyulghan idi. Amérika dölet ishlar ministirliqining doklatida körsitishiche, xitayning mezkur qanunida uning uzundin buyan térrorluqqa qarshi qollinip kelgen heriketlirige ashkara destek bérilgen bolup, bezide uning Uyghurlargha qaritilghan bu herikitining térrorluqni nishan qilghanliqini yaki shexs we guruhlarni basturuwatqanliqini perqlendürmek müshkül bolup kelgen.

Xitay hökümiti gherb ellirini Uyghur rayonida yüz bergen weqelerde térrorluqqa qarshi ikki xil ölchem qollandi, dep eyiblep kelsimu, biraq xelq'ara teshkilatlar, közetküchiler we Uyghur pa'aliyetchiler xitayning térrorluq mesiliside Uyghurlargha ikki xil ölchem yürgüzüp kéliwatqanliqini tenqid qilip keldi.

D u q bash katipi, wakaletsiz milletler teshkilatining mu'awin re'isi dolqun eysaning ilgiri sürüshiche, xitay hökümiti 2016‏-yili 1‏-yanwarda yolgha qoyghan térrorluqqa qarshi turush qanuni arqiliq Uyghurlargha yürgüzüwatqan ikki xil ölchemni qanunlashturghan.

U mundaq dédi: “Xitay hökümiti térrorluq mesilisini asasliq sherqiy türkistan'gha yeni Uyghurlargha qaritiwatidu. Mesilen, oxshash bir weqe sherqiy türkistanda yüz berse, xitayning buninggha ölchimi we bahasi oxshimaydu. U sherqiy türkistanda herqandaq bir weqe yüz berse uni térrorluqqa baghlap élan qilishqa tirishiwatidu. Uning térrorluqqa qarshi turush qanunimu uning sherqiy türkistandiki qilmishlirini qanunlashturushqa urun'ghan bir heriket. Xitay hökümitining meqsiti pütün Uyghur herikitini térrorluq ramkisigha sélip basturushtur.”

Amérika dölet ishlar ministirliqining doklatida yene, xitay hökümiti bezi puqralirining da'ish we bezi térrorluq teshkilatlargha qatnashqanliqini élan qilghanliqini bildürüp, uning “Bu chet'ellik térrorchi jengchiler” xitaygha qaytip kélidu, dégen endishide xitay puqralirining süriye, iraq we ottura asiya döletlirige bérishni chekleshke kirishkenlikini tekitligen.

Bezi xitay analizchilirining ilgiri sürüshiche, xitay hökümiti térrorluq dep élan qilghan nurghun weqelerni térrorluq dégili bolmaydu. Amérikidiki “Béyjing bahari zhurnili”ning sabiq bash muherriri, weziyet analizchisi xu ping ependi, Uyghur rayonida yüz bergen bezi zorawanliq weqelirini xitay hökümitining özi keltürüp chiqarghanliqini bildürdi.

U mundaq deydu: “Bu weqelerning yene bir qismini (xitay) hökümiti Uyghurlarning diniy pa'aliyetlirige wehshiylik bilen mudaxile qilip keltürüp chiqarghan bu weqelerde qarshi terep héchqandaq zorluq küch qollan'ghan emes. Peqet (xitay) hökümiti diniy étiqad bilen shughulliniwatqan sorunlargha basturup kirip, Uyghurlargha bir tereplimilik zorluq küch qollan'ghan we ularni basturghan. Bu Uyghur rayonida yüz bergen weqelerning bir qismining heqiqiti. Mana bu xitay hökümitining térrorluqqa qarshi turush dégining mahiyiti.”

Xu ping ependining qarishiche, xitay hökümiti yene térrorluqni bölgünchilik, esebiylik dégen perqliq uqumlar bilen arilashturuwétip, bu perqliq 3 uqumning chek-chégrisini müjmelleshtürüwetken.

Xu ping mundaq deydu: “Shinjangdiki nurghun mesililerni 3 xil küchler dégen bu 3 mesilige yighinchaqlashqa bolmaydu. Xitay hökümiti bu perqliq 3 mesilini bir séwetke qachilap, Uyghurlarning herqandaq herikitige zerbe bérishke bashlighan. Ikkinchi, bu 3 mesile bir-biridin perqliq 3 xil uqum. Eger xitay hökümiti buni bashqurmaqchi bolsimu, bu 3 xil mesilini bir-biridin perqlendürüshi kérek. Biraq, xitay hökümitining hazirqi herikiti, Uyghurlarning özi yaxshi körmeydighan barliq heriketlirige bu 3 qalpaqni kiydürüp, uninggha eng qattiq zorluq wasitiler bilen zerbe bériwatidu. Mana bu xitayning Uyghur siyasitidiki halqiliq mesile.”

Amérika dölet ishlar ministirliqining térrorluq doklatida yene, amérika‏-xitay térrorluqqa qarshi turush hemkarliqining intayin chekliklikini bildürgen. Doklatta qeyt qilishiche, amérika bilen xitay 2016‏-yili 3‏-nöwetlik amérika-xitay öz ‏-ara térrorluqqa qarshi turush di'alogi we 2‏-nöwetlik partlatquch buyumlirini kontrol qilish yighini ötküzgen bolsimu, biraq xitay hökümiti xitayda yüz bergen atalmish térrorluq weqeliride ochuq ‏-ashkara bolmighachqa we yéterlik uchur bilen teminlimigechke atalmish bu weqelerning xaraktérige baha bérishni müshkülleshtürüwetken.

Dolqun eysaning qarishiche, amérika hökümiti xitay bilen térrorluq mesilisini sözleshkende, özining qimmet qarishida ching turushi zörür. U, bolmisa buning xitaygha xata signal béridighanliqini agahlandurdi.

Dolqun eysa: “Amérika hökümiti özining qimmet qarishini xitay bilen bolghan di'alogta hergiz untup qalmasliqi kérek. Xitay hökümitining térrorluqni bahane qilish arqiliq amérika bilen hemkarlishish shepkisi astida Uyghurlarning musteqilliq, kishilik hoquq, adalet heq-hoquqlirini, uning üchün élip bériwatqan küreshlirini térrorluq dep eyiblep, xitay hökümiti üchün bir kozir bolup bermesliki kérek. Nahayiti diqqet qilishi kérek. Eger amérika bu mesilide xitaygha parallél bezi yol qoyushlarni qilsa, xitay téximu jasaretlinidu. Sherqiy türkistanda téximu zorawanliq weqelirining yüz bérishi, Uyghur xelqining öz erkinliki, heq -hoquqlirini ipadilishining téximu taqilishigha seweb bolidu.” dédi.

Doklatta yene, amérika qanun tarmaqliri xitayda yüz bergen “Térrorluq weqeliri”ge da'ir uchurlarni telep qilghan bolsimu, biraq xitay da'irilirining buninggha jawab bermigenlikini bildürgen. Doklatta qeyt qilishiche, uning 2015‏-yili 12‏-ayda maqullap 2016‏-yili 1‏-yanwarda yolgha qoyghan térrorluqqa qarshi turush qanuni térrorluqqa keng da'irilik tebir bérip, xelq'araning térrorluqqa bergen tebiridin halqip ketken we térrorluqqa qarshi turush tedbirlirini kéngeytken.

Doklatta yene, Uyghur aptonom rayoni xitayda térrorluqqa qarshi turush qanunini ijra qilish charisi chiqarghan birdin-bir ölke derijilik rayon ikenlikini eskertip, uning térrorluqqa qarshi turush namida yash-ösmürlerni diniy pa'aliyetlerge qiziqturush we yéteklesh, diniy kiyim-kécheklerni kiyish, islamdiki halal sözini yaki bezi nazuk ipadilerni “Burmilash”ni chekligenlikini tekitligen.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.