“Xitaydiki térrorluqqa qarshi urush” muhakime yighinidiki pikirler (2)

Muxbirimiz eziz
2018.09.07
luyiza-we-roshen Xudson aqillar merkizide ötküzülgen muhakime yighinida mutexessislerdin luyiza grérw we roshen abbas söz qilmaqta. 2018-Yili 5-séntebir, washin'gton shehri
RFA

Luyiza gréw we roshen abbas: “Uyghur xelqi eng xeterlik basquchta!”

5-Séntebir küni xudson aqillar merkizide ötküzülgen “Xitaydiki térrorluqqa qarshi urush” témisidiki muhakime yighinida proféssor maykil klark we shan robérts aldi bilen xitay hökümitining Uyghurlarni dunyagha we xitay xelqige “Térrorchi” qilip körsitish arqiliq özlirining Uyghurlarni basturush herikitini aqlashtek “Ustatliqi” heqqide toxtaldi. Shuningdin kéyin muhakimige teklip qilin'ghan mutexessislerdin Uyghur insan heqliri qurulushi teshkilatining tashqi ishlargha mes'ul diréktori luyiza gréw söz aldi.

U aldi bilen xitay hökümitining xelq'aragha Uyghurlarni bir selbiy obraz süptide “Sazayi qilish” jeryanini bir qur eslep chiqqandin kéyin xitay hökümitining “Qattiq zerber bérish” dégendek namlardiki basturush herketlirini qozghap chiqqanliqini, buning axiri bérip hazirqi waqitta milyonlap Uyghurning lagérlargha qamilishigha tereqqi qilghanliqini bayan qildi. Shuning bilen birge bu xil zor kölemlik qamaqning pütkül Uyghur jemiyitini ghayet zor kiriziske muptila qilishi hemde buning aqiwiti heqqide toxtaldi.

“Biz emdi bu ishlardiki burulush nuqtisigha nezer sélip, 2017-yili apréldin yaki 2016-yili awghustta chén chu'en'go shinjangning partiye sékrétari bolup teyinlen'gendin buyan shinjangda néme ishlarning bolup kétiwatqanliqigha qarap baqayli. Biz ademning ténini shürkendüriwétidighan bu siyasetlerge qaraydighan bolsaq uning héchqandaq qanuniy asasi yaki térrorluq tehditi yoq ehwalda ijra boluwatqanliqigha guwah bolmaqtimiz. Yene kélip bu <térrorluqqa qarshi urush>ta milyonlighan adem tutup kélip lagérlargha solandi, yene ikki milyon adem  kündüzlük siyasiy terbiyelesh kurslirigha qatnishishqa mejburliniwatidu. Ular peqet uxlash üchünla öylirige qaytidu. Omumlashturup qarighanda bu xildiki <térrorluqqa qarshi urush>ning hazir alliqachan <bixeterlik> da'irisidin zor derijide halqip ketkenlikini, shuningdek <térrorluq>ni emes, belki Uyghurlarning milliy kimlikini yoqitishni asasiy nishan qiliwatqanliqini bayqash tes emes. Buning birinchi qedimi Uyghurlarning tilini men'i qilishta ipadilendi. Uyghur tilining qanuniy orni bikar qilinip, mekteplerdin siqip chiqirildi. Buning bilen Uyghur balilar baliliq dewridin bashlapla öz tilida sözleshtin mejburiy mehrum qalduruldi. Gerche bu heriket xitay hökümiti élan qilghan <aptonomiye qanuni>gha xilap bolsimu Uyghur tili deslep aliy mekteplerde, kéyinche bashlan'ghuch mekteplerde, bérip-bérip hazir yeslilerde men'i qiliniwatidu. Shuning bilen yeslilerge baridighan Uyghur gödekliri emdi Uyghur tilini angliyalmaydighan we anglimaydighan halgha keldi.”

Luyiza xanimning pikriche, xitay hökümitining hazir “Térrorluqqa qarshi urush” namida ijra qiliwatqan siyaset we tedbirlirini yéqindin közetkende buningda Uyghurlarning milliy we medeniyet kimlikini yoqitishning asasiy nishan boluwatqanliqini körüwalghili bolidiken.

“Hazir diqqet qozghashqa bashlighan öz'ara toylishishning keng teshwiq qilinishmu mundaqche éytqanda yerlik hökümetlerning bashlamchiliqida otturigha chiqti. Ular xitaylar bilen toylashqanlargha yiligha on ming yüen dégendek miqdarda mukapat béridighanliqini küchep teshwiq qilishqa bashlidi. Buning bilen birlikte Uyghurlarning medeniyet kimlikini yoqitishtiki yene bir hadise  ölüm-yétim ishlirida öz ipadisini tapti. Bu yil aprél éyidin bashlap xotendiki bir qisim jaylarda jeset köydürüsh orunlirining tesis qilin'ghanliqi, buning dinni zamaniwilashturush yaki xitaychilashturushning bir ipadisi sheklide peyda boluwatqanliqi ikenliki melum boldi. Erkin asiya radiyosining bir muxbiri bu ish toghriliq yerliktiki kishiler bilen alaqilashqanda ular buning yuqiridin chüshken töt buyruqning biri ikenlikini éytqan. Bu xildiki jeset köydürüsh orunlirining peyda bolushi xitayning bashqa jayliridiki yer téjesh meqset qilin'ghan pa'aliyetlerdin perqlinidu. Buningda mushu rayondiki medeniyetni qayta qurup chiqish meqset qilin'ghan. Uyghur xelqini méyitni yerge depne qilishning ornigha köydürüp bir yaqliq qilishqa mejburlash mahiyette Uyghur medeniyitini yoqitish herikitining dawam qiliwatqanliqini roshen halda körsitip bergüchi bir hadisidur. ”

Luyiza gréw xanim yene xitayning “Bir belwagh bir yol qurulush”ning bixeterliki üchün Uyghurlarning milliy we diniy kimlikidin wayim yewatqanliqini, bu endishini tügitish üchün yüz minglighan kishilerni lagérlargha mehkum qilghanliqini bayan qilip, hazirqi bir ewlad Uyghurlardiki “Hemmila a'ilide xitay dölitidin nepretlinish we xitay dölitige qarshi turushqa yétip ashqudek seweb jughlinip bolghanliqi”ni tekitlidi.

“Xitayning Uyghur a'ililirini judaliqqa mehkum qilish siyasiti tüpeylidin perzentler ata-aniliridin mejburiy ayrip tashlanmaqta. Buning bilen pütkül bir ewladning musulmanliq kimliki oghriliniwatidu. Buningda ata-anilar ornining nedilikimu éniq bolmaywatqan yighiwélish lagérlirigha qamalghandin kéyin, balilar herqaysi jaylardiki daril'étamlargha ewetilidu. Ular hetta bowa-momiliri bolghan halettimu ulargha bérilmestin hökümetning qoligha chüshüp kétiwatidu. Buninggha munasiwetlik ehwallarni omumlashturup qarighandimu buningda qandaqtur Uyghur qoralliqlargha taqabil turushni emes, belki Uyghurlarning kimliki muhim nishan boluwatqanliqini körüp yételeymiz. Shunga hazir bu ishlarning axiri nege baridighanliqi heqqide so'al qoyushqa yéterlik asasimiz bar. Hazir lagérgha solan'ghanlarning qandaq ehwalda turiwatqanliqi, shundaqla xitay dölitining bu siyasetlerni ijra qilishidiki axirqi muddi'a heqqide qolimizda yéterlik ispat yaki höjjet yoq. Emma yerlik we döletlik hökümetler ijra qiliwatqan ehwallardin qarighanda hazir kishiler lagérlargha solanmaqta, a'ililer xaniweyran bolup tozup ketmekte, minglighan yüz minglighan sandiki ziyalilar, sodigerler, sen'etkarlar, tenterbiye cholpanliri qolgha élinmaqta, ularning perzentliri ata-aniliridin ayrip tashlanmaqta, yüz minglighan yash yigitler lagérlargha solinip wehshiyane yosunda xarlanmaqta, lagérlarda köpligen yash we yashinip qalghan kishilerning jan üzgenliki heqqide xewerler melum bolmaqta, bizning dostlirimizdinmu bezilerning ata-anisining ashundaq lagérlarda jan üzgenlikidin xewirimiz bar. Ishlar mushundaq dawam qiliwerse buning axiri qeyerge bérishi mümkin?”

Shuningdin kéyin bügünki yighin'gha teklip qilin'ghan Uyghur siyasiy pa'aliyetchi roshen abbas söz élip, hazir sani unche köp bolmighan Uyghurlarning özidinla bir milyon kishini qamaqqa élishning dunyadiki zor weqelerdin bolushigha qarimay, anche zor diqqet qozghap ketmigenlikini, shuningdek bu kishilerning qamaqqa élinishtin sirt insaniy ghururi we étiqadidin waz kéchishke mejburliniwatqanliqini bayan qildi.

“Men roshen abbas gerche alim-mutexessislerdin bolmisammu muhajirettiki bir Uyghur bolush süpitim bilen bayatinqilar hazir muhakime qilip chiqqan témilarni yéqindin közitip kéliwatimen. Hazir xitaygha qoyulghan tamozhna béji heqqidiki köpligen xewerler tarqilip yürgen bolsimu, bir milyon dégen bu sanni anche köp anglimiduq. Bir milyon dégen gep pütkül washin'gton alahide rayonining omumi nopusidinmu köp bolghan bir san, shundaqla hazir xitaydiki yighiwélish lagérlirigha qamiwétilgen bigunah Uyghurlarning omumi sani. Xuddi amérika dölet mejlisi qarmiqidiki xitay ishliri komitéti élan qilghandek bu hal zamanimizdiki bir milletning eng zor sanda qamaqqa élinishining timsalidur. Halbuki xitay hökümiti bu lagérlarni <téxnika terbiyelesh mektipi> dep atimaqta. Emma shahidlar we xewerlerdin melum bolushiche, bu mektepler qoralliq muhapizetchiler, tikenlik sim tosaqlar, qistang kamérlar, uzuqluq yétishmeslik,  taziliq dégendin éghiz achqili bolmasliq, öydin juda bolush dégenlerning hemmisi birgewdileshken makan bolmaqta. Bu yerde bu kishilerning medeniyiti, kimliki we diniy étiqadi yoqitilmaqta, ularning kishilik mewqesi mejburiy özgertilmekte, ular rohiy we jismaniy jehette xorlanmaqta. Bu heqtiki ehwallar kishige öz zamanisidiki <yighiwélish lagérliri>ni eslitidu.”

Roshen abbas muhajiretttiki Uyghurlarning hemmisiningla hazir mushu xildiki paji'elerge shahid boluwatqanliqini sözlep kélip, her bir öydin az dégendimu birnechchidin kishining ghayip boluwatqanliqi yaki qamaqqa höküm qiliniwatqanliqini tekitlidi. Bolupmu u özige eng tonushluq bolghan uruq-tughqanliri jeddi-jemeti boyiche duch kéliwatqan paji'elerni emiliy misal qilip sözligende nöwettiki Uyghur jemiyitini qaplighan milliy kirizisning janliq menzirisi kishilerning köz aldida namayen boldi.

“Halbuki hazirqi zor kölemlik tutqun yalghuz dangdar shexsler yaki bashqa zatlar bilen cheklinip qalghini yoq. Buxil tutqun qilishlar hazir méning tughqanlirimning béshighimu kéliwatidu. Méning hazir xotende déhqanchiliq qiliwatqan 69 yash we 71 yashtiki qéynatam we  qéyn'anam, ularning üch qizi we bala béqish bilen meshghul boluwatqan kélinliri, ularning déhqan erliri hemmisila 2017-yili aprél éyidin bashlap ghayip boldi. Yoldishim bilen ikkimiz bu tughqanlirimizning we ularning bala-waqilirining hazir nediliki heqqide héchnerse bilmeymiz. Biz peqet ular ashu yighiwélish lagérlirining biride bolushi mumkin, dep oylaymiz. Shundaqla yoldishimning üch yashtin 22 yashqiche bolghan 14 jiyenining nedilikinimu bilmeymiz. Biz bularni xitay ölkiliridiki daril'étamlargha ewetiwettimikin, dep endishe qilmaqtimiz. Shuning bilen birge yéqinda qéyni'inim abduréhim idrisning 20 yilliq qamaqqa höküm qilin'ghanliqini angliduq.”

Shuningdin kéyin yighin ishtirakchiliri mutexessislerdin Uyghurlar jemiyitide barliqqa kéliwatqan türlük ijtima'i hadisiler, xitay hökümitining “Térorluqqa qarshi urush” namida Uyghurlarni basturushining dunya weziyitige qandaq tesirlerni körsitish mumkinchiliki qatarliq témilar boyiche so'allar soridi.

Bu qétimqi muhakime yighinigha washin'gton shehridiki bir qisim  metbu'at  wastiliri, herbiy qisimlarning bir qanche neper  komandiri, elchixana xadimliri we oqughuchilar qatnashti.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.