Bir xitay oqutquchi: “Méning shinjangdiki mutleq kontrolluqtin tézrek qutulghum bar”

Yéqindin buyan xitay axbarat wasitiliride Uyghur diyarigha xitayning ichkiri ölkiliridin oqutquchi qobul qilghanliq heqqide xewerler élan qilin'ghan idi.

Mezkur xewerlerde bu oqutquchilarning rayonning asasiy qatlimidiki “Oqutquchi yétishmeslik” mesilisini hel qilish yaki rayondiki praktika oqutquchi qoshunini kéngeytish dégendek bir qatar namlarda qobul qilin'ghanliqi we qilinidighanliqi ilgiri sürülgen idi. Halbuki, rayondiki ehwalning xitay tarqatqan uqturushlarda bayan qilin'ghinidek “Güzel” emesliki shu yerde oqutquchiliq qilidighan bir xitay teripidin ashkarilan'ghan.

“Zimistan” torining 28-iyuldiki sanida “Uyghur diyaridiki Uyghur balilarni terbiyelesh: xitay oqutquchining sergüzeshtliri” serlewhilik bir maqale élan qilin'ghan. Maqalide xitay hökümitining Uyghur diyarigha oqutquchi qobul qilish élanigha egiship rayon'gha barghan, emma u yerdiki omumiy weziyetning ademning eqlige sighmighudek derijide éghir ikenlikini öz-közi bilen körgen bir xitay oqutquchining bayanliri tepsiliy tonushturulghan. Mezkur maqale shu xitay oqutquchining “Zimistan” tori muxbirigha sözlep bergen bayanliri asasida yézilghan.

Maqalide ilgiri sürülüshiche, mezkur xitay oqutquchi 2017-yili hökümetning Uyghur diyarigha oqutquchi qobul qilish uqturushini körgen. Uningda déyilgen yuqiri sommiliq ma'ash, öy igidarliq hoquqi, ayropilan bélitini atchot qilish qatarliq mezmunlar uni we uning bir qanche dostlirini qiziqturghan we Uyghur diyarigha qarap yolgha chiqqan.

Xizmetke chüshüp üch aydin kéyin ehwal pütünley özgergen. U xitay oqutquchining éytip bérishiche, ular mektepte her küni siyasiy öginishke qatnishidighan bolup, uningda shi jinpingning idiyesini yadlash telep qilinidiken. Buning sewebi mektepke herqandaq waqitta kélish éhtimalliqi bolghan ziyaretchilerning so'allirigha “Toghra”, “Ölchemlik” jawab bérish iken.

U bu heqte mundaq dégen: “Eger sizning éghizingizdin birer jümle xata chiqip kétip qalghan bolsa, siz mutleq tutqun qilinisiz. Biz mektepte yüz bergen natoghra ishlar yaki hökümet siyasitining namuwapiq terepliri heqqide éghiz achalmaymiz. Bizning qilalaydighinimiz peqet mutleq boysunush. Ejeblinerlik yéri shuki, bezi oqutquchilar qol téléfonida kochilardiki charlash aptomobillirini resimge tartqanliqtin tutqun qilindi. Halbuki, héchkim heq-naheqni sözleshke pétinalmaydu. Eger shundaq qilghanlar bolsa, hökümet uninggha ‛ikki yüzlimichi‚ dégen qalpaqni kiygüzidu-de, ‛idiye özgertish‚ ke yollinidu. Hemme adem tutulup kétishtin ensireydu, shunga héchkim xalighanche birer éghiz gepnimu qilalmaydu. Özümni misalgha alsam, men apam bilen téléfonda sözleshken waqtimda addiyghine ehwal soraydighan geplerdin bashqa héchnémini déyelmeymen. Men nepes alalmaywatqandek hés qiliwatimen.”

Maqalide yene u xitay oqutquchining munasiwetlik kinishkilirining ma'arip nazariti teripidin “Görüge” élinidighanliqi heqqide bergen melumatlirimu bayan qilin'ghan.

Uning qeyt qilishiche, xitay hökümiti Uyghur diyarigha kelgen xitay oqutquchilarning oqutquchiliq kinishkisi, diplom we bashqa matériyallirini “Tekshürüp ötküzüsh” namida éliwélip, ularning rayondin kétip qélishining aldini alidiken. Uning melum bir xizmetdishi ma'arip nazaritige bérip munasiwetlik matériyallirini qayturup bérishni telep qilghanliqi üchün, “Eksiyetchi xahishi bar” dégen namda tutqun qilin'ghan.

U xitay oqutquchining bayanlirida özi ders béridighan siniptiki Uyghur oqughuchilardin her 100 balining ichide 80 balining ata-anisining tutqun qilin'ghanliqi tilgha élin'ghan. U axirida Uyghur diyarining omumiy weziyiti heqqide söz qilip, “Eger men oqutquchiliq kinishkamni qayturup alalmighan yaki méning shinjangdiki xizmitim étirap qilinmighan teqdirdimu, méning yenila shinjangdin tézrek kétip bu mutleq kontrolluqtin qutulghum bar,” dégen.

Xitay hökümiti Uyghur diyarigha xitay oqutquchilarni qobul qilish xizmiti we uning “Ewzellikliri” ni küchep teshwiq qiliwatqan bolsimu, yuqirida tilgha élin'ghinidek bezi xitay puqralirining buninggha qarshi naraziliqlirimu küchiyishke bashlighan. Undaqta, néme üchün bundaq ehwal yüz béridu? amérika Uyghur birleshmisining re'isi ilshat hesen ependi bu heqte toxtilip ötti. Uning déyishiche, xitay hökümitining Uyghur diyaridiki qattiq qol siyasiti uning qol astidiki atalmish “Qoghdiliwatqan” xitay puqralirinimu buruqtum qiliwetkenlikini sözlep ötti.

Xitay hökümitining Uyghur diyarigha izchil xitay oqutquchi qobul qilishi heqiqeten diqqet tartidighan bir témidur. Undaqta, hökümetning bundaq qilishtiki meqsiti néme? amérikadiki xitay öktichilerdin “Puqralar küchi teshkilati” ning re'isi yang jiyenli ependi bu heqte toxtilip mundaq dédi: “Xitay hökümitining nöwettiki nishani shinjangdiki Uyghurlarni xitaylar bilen oxshash qilish, yeni ularni xitaychilashturush. Hökümet ularning medeniyitini, tarixini we milliy kimlikini asta-asta yoq qilmaqchi. Xitay hökümiti Uyghurlarning medeniyet, til we diniy étiqad jehettiki bir pütünlüki hökümetke tehdit élip kélidu, dégen'ge ishinidu. Shunga ular shinjang rayonigha köpligen xitay oqutquchilarni Uyghurlarni xitaychilashturushqa ewetidu. Men téléwizorlardin Uyghur balilarning jingjüy tiyatiri éytishqa we xitaylarning en'eniwi kiyim-kécheklirini kiyishke yétekliniwatqanliqini kördüm. Bular del shuning ipadisi.”

Yéqinda “Melumatchi” torida élan qilin'ghan bir xewerde Uyghur diyarining nöwettiki weziyiti rayonning shimalida yashaydighan bir xitay puqrasi teripidin tepsiliy tonushturulghan. Uningda déyilishiche, rayondiki xitaylarning kündilik turmushimu pütünley nazaret astida élip bérilidiken. Xitay ölkilerde ularning kimlikini körgen herqandaq adem ulargha tengpungsiz mu'amile qilidiken.

Uning bayanliridin melum bolushiche, u xitayning öyi etrapida dukan we ashxana achidighan nurghun xitaylar bar iken. Uyghur diyarining weziyiti chingip ketkendin kéyin, ularning hemmisi dukanlirini sétip yaki bashqilargha erzan bahada ötküzüwétipla yurtigha ketken.

U xitayning yenimu ichkirilep sözlep bérishiche, xitay hökümitining rayondiki “Qoshmaq tughqan” siyasitining netijiside uning öyige bir qazaqni orunlashturup qoyghan. Ular öz-ara yéqindek turghini bilen hemmisi bir-birini nazaret qilidiken.

Gerche xitay hökümitining éghir siyasitige naraziliq bildürüwatqan xitaylar otturigha chiqiwatqan bolsimu, lékin buni “Yaqlaydighan” xitay puqraliriningmu barliqi melum bolmaqta.

Yéqinda ijtima'iy taratqularda bir qisqa sin körünüshi tarqalghan. Uningda xitay ölkiliridin kelgen bir xitay déhqan hökümetning Uyghur diyarigha barghanlargha yuqiri ma'ashliq xizmet we öy bérilidighanliq heqqidiki uqturushigha asasen u yerge barghanliqi we heqiqeten olturaq öydin birige érishkenlikini “Memnuniyetlik” bilen sözlep chiqqan.

Undaqta, xitay hökümitining xitaylargha yaritip bériwatqan yuqiriqidek shara'itlirigha naraziliq bildürüwatqanlar yaki uni “Yaqlash” xahishide turuwatqanlarning köz-qarashliri barliq xitay puqralirigha wekillik qilalamdu? élshat hesen ependi sözide hökümetke naraziliq bildürüwatqanlar xitaylarning intayin az qismini igileydighanliqini, köp sandiki xitayning yenila payda élish meqsitide bolidighanliqi, shu sewebtin xitay hökümitining siyasetlirige “Yantayaq” bolidighanliqini éytip ötti.