Сәдирдин: лагердики аялимдин “әмди мән түгәштим. . .” дәп учур кәлди

Мухбиримиз гүлчеһрә
2019.07.10
muyesser-muhemmet-lagerda.jpg Муйәссәр муһәммәт ханим лагердики вақтида дохтурханиға апирилған чағдики сүрити. 2018-Йили.
RFA/Gülchéhre

2017-Йили, 3-айда атушта тунҗи түркүмдә лагерға қамалған, бу йил 33 яшқа киргән муйәссәр муһәммәт қәшқәр педагогика институти, йәни һазирқи қәшқәр университетиниң хитай тили оқутуш кәспини пүттүргән алий мәлуматлиқ қиз. У, 2006-йили мисирға оқушқа чиқип, қазақистанлиқ уйғур сәдирдин билән тонушуп той қилғандин кейин 2007-йилидин башлап қазақистан яшаватқан болуп, қазақистан гиражданлиқ илтимаси изчил рәт қилинип кәлгән. 2016-Йили, 9-айда у анисиниң “сиз қайтип кәлмисиңиз болмайдикән, дадиңизни сақчилар елип кәтти” дегән сөзидин кейин икки оғул, бир қизини еригә қоюп юрти атушқа қайтишқа мәҗбур болған. Һалбуки у чеградин киргән һаман паспорти тартивелинип өйигә нәзәрбәнд қилинған, 2017-йили, 3-айға айға кәлгәндә даириләр уни мисирда оқуғанлиқини баһанә қилип лагерға қамиған. Бу униң ери сәдирдинниң илгири радийомизға бәргән мәлуматлири иди. Әмма сәдирдинниң тәлипи бойичә бу хәвәр тарқитилмиған иди. Сәдирдин бу нөвәт қайта радийомиз билән алақилишип аялиниң әһвалини мәлум қилди.

Илгири хитайниң рәһим қилишидин үмид күткән идуқ

Сәдирдинниң 7-июл күни хәвәр тепишичә, аяли муйәссәр завуттин йәнә җаза лагериға қайтуруп кетилгән. У лагерға қайтурулуш алдида бир тонуши арқилиқ сәдирдингә “булар мени йәнә лагерға елип кетидикән, қандақла қилип мени қутқузмисиңиз, бу қетим әмди мән түгәштим” дәп учур бәргән.

Сәдирдин аялиниң атуштики лагердин завутқа чиқиши билән униң лагердин қутулидиғанлиқиға ишәнч пәйда қилған болуп, шуңа у радийомизда хәвәр бериштин ялтайған икән. Әмма бу қетим у үмидини пүтүнләй үзгәнликини, қазақистан даирилириниң ярдимидинму үмиди йоқлиғини, гәрчә интайин кечиккән болсиму йәнила хәлқаралиқ мәтбуатлар арқилиқ ярдәм издәшкә урунуватқанлиқини билдүрди.

Бу йилниң бешида мухбиримизниң атуштики лагерлар һәққидә илип барған телефон зиярәтлири давамида лагерларда “ипадиси яхши” дәп қаралған бир қисим тутқунларниң кәсипкә чиқирилғанлиқи, кәсипкә чиққанларниң йәнила шу лагер ичидә һәқсиз ишләватқанлиқи ашкариланғаниди.

Америкилиқ кишилик һоқуқ паалийәтчиси майкел кәстер 21-январ “хоңкоң әркин ахбарат” торида мақалә елан қилип, давуста “хитайниң шинҗаңдики етник тазилаш қилмиши тәнқид қилиниши керәклики” ни билдүргән. У, өткән йили 12‏-айдин башлап лагердики тутқунларниң мәҗбурий әмгәккә селиниватқанлиқиға даир ишәнчлик дәлилләрниң оттуриға чиққанлиқи, мәҗбурий әмгәк “заманиви қуллуқниң бир хил шәкли” дәп қарилип, хәлқара қанунларда чәкләнсиму, әмма буниң хитайда узун тарихи барлиқини тәкитлигән иди.

Дәрвәқә, сәдирдин аяли муйәссәрниң бу йил 5-айда атуштики лагердин завутқа ишләшкә йөткәлгәнликидин вә даириләрниң уни бәзи туғқанлири билән көрүштүргәнликидин хәвәр тапқан. Муйәссәр туғқанлири арқилиқ сәдирдингә учур йоллап, өзиниң җаза лагеридин завутқа йөткәлгәнлики, бир қанчә ай ишлигәндин кейин қоюп берилиш еһтималлиқи барлиқини йәткүзгән икән. Әпсус буниң нәтиҗиси уларниң күткинидәк болмиған.

Еғир аяғ атушқа қайтқан муйәссәрниң һамилиси лагерда “йоқ” болған


Сәдирдин аялиниң саламәтликидин бәкму әнсиримәктикән. Чүнки у хитай паспорти билән 2016-йили, 9-айда атушқа қайтқинида 4-пәрзәнтигә йеңила еғир аяғ икән. Муйәссәр лагерға елип кетилгәндин кейин сәдирдин аяли муйәссәр билән тәң һамилисиниң әһвалидинму хәвәр алалмиған. Бир мәзгилдин кейин у лагерниң дохтурханисидин муйәссәр билән алақә қилип, балини сориғанда муйәссәр “бала йоқ болди” дәп җаваб бәргән.

Лагерида һамилидар аялларниң балилириниң мәҗбурий чүшүрүветилидиғанлиқи, қиз-аялларға мәҗбурий дора берилидиғанлиқидәк әһваллар йеқинқи мәзгилләрдә лагер шаһитлириниң бәргән гуваһлиқлири арқилиқ ашкарилинишқа башлиди. Сәдирдин гәрчә аялиниң қорсиқидики һамилисини даириләр мәҗбурий чүшүрүвәтти дәп гуман қилсиму әмма у муйәссәрдин вә униң аилисидикиләрдин балиниң қандақ болуп чүшүп кәткинини сориғанда һәммиси охшашла еғиз ачмиғаникән.

Пүтүн аилә лагер вә қамақта

Сәдирдинниң хәвәр тепишичә, муйәссәрла әмәс униң пүтүн аилиси даириләр тәрипидин лагер вә қамақларға соланған болуп, муйәссәрниң 57 яшлардики аниси тохтигүл һәҗгә барғанлиқи, тәблиғләрни телефонида сақлиғанлиқи вә башқилар билән алақиләшкәнлики үчүн “террорлуқни тәрғиб қилған” дегән җинайәт билән әйибләп 19 йиллиқ кесилгән. Бир акиси, иниси вә һәтта 14 яштики сиңлисиму лагерға елип кетилгән, бирақ кейинчә 14 яшлиқ сиңлиси йеши кичик дәп қоюп берилгән болсиму, әмма толуқсиз оттура мәктәптә қаттиқ назарәт астида оқуватқаникән.

Лагерлар һәққидә игилигән учурлиримиздин лагерларға қамалғанларға асаслиқи алақидар сиясәт, қанун вә “дөләт тили”, йәни хитай тили өгитиливатқанлиқи ашкариланғаниди. Сәдирдинниң ейтишичә, муйәссәр хитай тили педагогика кәспини әла пүттүргән алий мәлуматлиқ қиз, хитай тили өгинишкә еһтияҗи йоқ.

Илгири радийомизда хәвәр бәргинимиздәк, бир сақчи хадиминиң сөзлиридин атуштики йеңи санаәт райониға тәсис қилинған лагерларниң ичидә тутқунларни кәсипкә чиқириш үчүн ятақ биналириниң йениға завут-фабрика қурғанлиқини ашкариланғаниди. Алақидар кәнт кадирлириниң баян қилишичә, атуштики лагерларда “ипадиси яхши” дәп қаралғанларниң кәсипкә чиқирилғиниға бирқанчә ай болғаникән.

Аялиниң тәқдиридин әндишә қиливатқан сәдирдин, атуштики лагерда икки йилдин артуқ турған аяли муйәссәрниң лагердин завутқа йөткәлгән болсиму йәнила икки ай өтмәй лагерға қайтурулуши, “хитайниң лагердики уйғурларни аталмиш әсәбийлик идийәлирини йоқитиш үчүн тәрбийәләватимиз, кәсип өгитиватимиз, ипадилири яхши болғанлар бир мәзгилдин кейин өйлиригә қайтиду дегәндәк ташқи дуняни алдаватқан тәшвиқатлириниң ялғанлиқини испатлайду” дәп қарайдиғанлиқини билдүрди. У, бу учурларниң муйәссәргә охшаш лагерларға қамалған милйонларчә бигунаһ инсанларниң һаятиниң йәнила тәһдит астида икәнлики вә хитайниң һәддидин ашқан зулумлирини дуняға йорутуп беришини үмид қилди.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.