NBA Uyghur mesiliside dawamliq süküt qilmaqtiken

Muxbirimiz nur'iman
2020.08.11
Marsha-Blackburn-trump.jpg Prézidént donald tramp aqsarayning owal ishxanisida qanunigha imza qoyghandin kéyin, amérika kéngesh palata ezasi marsha blekbérn xanimgha qelem sun'ghan körünüsh. 2019-Yili 25-noyabir, washin'gton.
AP

Amérika “ESPN” téléwiziyesi amérika döletlik waskétbol komandisi NBA ning xitaydiki meshiq bazilirida tirinérlarning oqughuchilarni xorlighanliqigha a'it yéqinda ishligen tepsiliy xewiri amérika we dunya miqyasida zor ghulghula qozghimaqta.

Amérika döletlik waskétbul komandisi 2016-yili xitayning shendong, jéjiyang we Uyghur aptonom rayonining merkizi ürümchide meshiq bazisi achqan. Melum bolushiche, NBA xitay bazirini ichish üchün izchil tirishchanliq körsitiwatqan bolup, yaw minggha oxshash xitay waskitbolchilarning bu komandida top oynishi xitay bazirini achidu dep, pilan qilghan.

Halbuki, 2016-yilining axiridin bashlan'ghan Uyghurlarni lagérlargha qamash weqesi xitayning Uyghur rayonigha bolghan nazaret we kontrolluqini eng yuqiri chekke yetküzgen. NBA Ning “Shinjang meshiq bazisi” da trinérliq qiliwatqan amérikaliq waskétbol mutexessislirimu xitay saqchilirining nazariti astigha élin'ghan. Uning üstige xitayning Uyghurlargha yürgüzüwatqan zulumliri tüpeylidin marsha blekbérn qatarliq parlamént ezaliri izchil halda NBA ning Uyghur élidiki meshiq bazilirini taqash heqqide izchil bésim ishlitip kéliwatqan iken. Netijide 2018-yilining axirliri NBA özining Uyghur élidiki meshiq bazilirini taqighanliqini jakarlighan.

NBA Ning Uyghur élidiki meshiq bazilirini qayta échish mumkinchiliki heqqide xewerler chiqqan waqitta, amérika kéngesh palata ezasi marsha blekbérn we marko rubiyolar amérika waskétbol uyushmisi NBA gha Uyghur élidiki meshiq baziliri we shundaqla xitay hökümiti bilen bolghan munasiwiti heqqide izahat bérishini telep qilip, mektup yollighan. NBA Ning mu'awin bashliqi mark tatum 21-iyul küni kéngesh palata ezasi blekbérin'gha jawab xéti yazghan bolup, mektupta: “NBA Shinjangdiki waskétbol akadémiyesi bilen bir yildin artuq waqittin béri héchqandaq alaqe qilmidi. Bizning munasiwitimizge xatime bérildi,” dégen.

Amérikaning “ESPN” téléwiziyesining amérika döletlik waskétbol komandisining xitaydiki meshiq bazilirida tirinérlarning oqughuchilarni xorlighanliqigha a'it tepsiliy xewerning muxbiri sétiw fayinaru bu heqte ziyaritimizni qobul qilip, mundaq dédi: “NBA Ning éytishiche, meshiq bazisidiki 70 pirsent oqughuchi Uyghur bashqa yerlik milletlerdin iken. NBA Diki top oynighuchilarmu meshiq bazisidiki oqughuchilarning we tirinérlarningmu köpinchisining Uyghur ikenlikini éytqan. Amérikaliq tirinérlar da'im xitay tirinérlaning bezi oqughuchlarni éghir ten jazasi bérish arqiliq xorlaydighanliqidin shikayet qilghan.”

Ilgiri xitayning shi'endiki tenterbiye mektipide oqughan, hazir gollandiyede turushluq “Sherqi türkistan putbol komandisi” ning qurghuchilirining biri ilshat islam xitay tirinérlarning meshiq qildurush usuli we Uyghurlarning tenterbiye sahesidiki qiyinchiliqliri heqqide toxtilip, mundaq dédi: “Xitay tirinérlar üchün balilarni urush adetke aylan'ghan. Menmu xitaydiki chong komandilargha millitimni yoshurup kirgenmen. Lékin kirgendin kéyin yenila sewebsiz qayturuldum.”

Sétiw fayinaru NBA ning xitayning bashqa rayonliridiki meshiq bazilirigha oxshimaydighan alahide qiyinchiliqi heqqide mundaq dédi: “Shinjanggha xas bolghan bir ish bar, u bolsimu küchlük nazaret qilish ewj alghan shinjangda, amérikaliq tirinérlarmu ürümchi qatarliq jaylardiki Uyghurlargha oxshash küchlük nazarette astida yashighan.”

Biz NBA ning nyu-yorktiki bash shitabidin tepsiliyrek melumatqa érishish üchün téléfon qilduq. Téléfonni alghan xadim NBA ning “Shinjang meshiq bazisi” diki Uyghurlar heqqide so'alimiz barliqini éytqinimizda téléfonni aptomatik sistémigha ulap qoyup, so'alimizni jawabsiz qaldurdi.

Sétiw fayinaruning éyishiche, “Shinjang” da Uyghurlargha yürgüzülüwatqan kishilik hoquq depsendichilikige NBA ning pozitsiyesini bir qanche qétim sorighan. U mundaq dédi: “Biz herxil usullar bilen nurghun qétim ularning ‛shinjang‚ diki kishilik hoquq mesilisi heqqidiki ipadisini soriduq. Ular da'im jim turuwélip, jawab bermidi. Ular ‛xitaydiki kishilik hoquq heqqide ipade bidürüsh bizning wezipimiz emes‚ deydu. Amérikadiki ‛qar tenliklerning hayatimu hayat‚ herikitide ular xili küchlük awaz chiqarghan. Méningche, biz bir dunyada yashaymiz. Bu peqet ikki yüzlimichilikning ipadisi.” u yene mundaq dédi: “Biz yéqinda ulargha ‛shinjang‚ diki kishilik hoquq mesilisi heqqide awaz chiqirishi üchün yene birqitim purset berduq. NBA Ning mu'awin bashliqi mark tatumni ziyaret qilduq, u qisqila ‛méning dunyadiki her bir kishilik hoquq mesilisige ipade bildürüshimning hajiti yoq‚ dep jawab berdi.”

Amérika kéngesh palatasi ezasi sénator marsha blakbérin 7-awghust “Wal strét zhurnili géziti” de obzor élan qilip, “Amérika waskétbol birleshmisi-NBA Uyghur élidiki zulumlargha köz yumup, exlaqiy jehettin meghlup boldi,” dep eyiblidi.

Biz kéngesh palata ezasi marsha bilekbérinning ishxanisi bilen alaqilishshqa tirishqan bolsaqmu, ewetken élixetlirimiz we urghan téléfunlirimiz jawabsiz qaldi, emma marsha bilekbérin xanimning tiwéttér we instégram hisabliridin alghan uchurlirimizgha asaslan'ghanda, marsha bilekbérin xanim izchil amérika hökümitini xitay kompartiyesining tesirini yoqitish we uning kishilik hoquq depsendichilikige qarshi turushqa chaqirip kelmekte. Amérikadiki her sahening, jümlidin tijaret shirketliri bolsun, meyli tenterbiye yaki köngül échish sahesi bolsun, hemmisining xitay hökümitini kishilik hoquqni depsende qilghanliqi, eqliy mülük oghriliqi bilen shughullan'ghanliqidek qilmishliri üchün jazagha tartishta öz mes'uliyitini ada qilishi kéreklikini tekitlep kelmekte.

Sétiéw fayinaruning bayanlirigha asaslan'ghanda, 70 pirsent Uyghur oqughuchilarning ürümchidiki “Meshiq bazisi” taqalghandin kéyinki aqiwiti heqqide héchqandaq melumat yoqken.

Lagér shahitlirining guwahliqlirigha qarighanda, chet'ellikler bilen alaqisi bolghan her qandaq kishi terbiyelesh lagérlirigha élip kétilgen.

Undaqta, NBA ewetken amérikaliq tirinérlarning qolida terbiyelen'gen Uyghur oqughuchilarning hazirqi ehwali qandaq? bu heqte dawamliq izdinish élip barimiz.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.