Tunji Uyghur “Amérika xelq'ara diniy erkinlik komitéti” ning komissari boldi

Muxbirimiz eziz
2020.05.26
nurii-turkel-uyghur-Kaiser-Kuo-1.jpg Amérikidiki dangliq söhbet supiliridin “Sinika” torining riyasetchisi qeyser go Uyghur siyasiy pa'aliyetchi nuri türkel bilen ötküzgen söhbiti élan qilin'ghan torbettin süretke élin'ghan.
supchina.com

2020-Yilliq rozi héyt harpisida dunyaning herqaysi jayliridiki Uyghurlar üchün mubarek héytliq sowghisi bolghandek amérika dölet mejlisi qarmiqidiki “Amérika xelq'ara diniy erkinlik komitéti” özlirining yéngi qobul qilin'ghan komissarlirining birining amérikidiki Uyghurlardin teyinlen'genlikini élan qildi. Bu téxi yéqindila amérika kéngesh palatasining “Uyghur kishilik hoquq siyasiti qanun layihisi”ni maqullishidin kéyinki yene bir xoshalliq süpitide muhajirettiki Uyghurlargha tézdin tarqalghan yene bir xewer boldi.

Bu qétim amérika hökümitidiki 3-nomurluq erbap, amérika awam palatasining re'isi nensiy pélosi xanim biwaste ismini atap bu orun'gha teyinligen Uyghur komissar washin'gton shehridiki adwukat, Uyghur kishilik hoquq qurulushi teshkilati idare hey'itining re'isi nuri türkel ependi idi.

“Amérika xelq'ara diniy erkinlik komitéti” terkiwide adette alte kishilik komissarlar hey'iti bolup, komissarlar namzati shexslerning iltimas qilishi bilen emes, eksiche amérika prézidénti yaki palata re'islirining namzat körsitishi bilen békitilidu. Körsitilgen namzat amérika dölet mejliside muzakirige qoyulghandin kéyin ikki yilliq muddet bilen xizmetke chüshidu. Amérika awam palatasining 22-maydiki yighin xatiriside nuri türkelning sabiq komissar ténzin dorjining ornigha seplen'genliki, bu qétimqi komissarliq mudditining ikki yil bolidighanliqi éytilidu.  Nuri türkel ependi bu munasiwet bilen radiyomizning ziyaritini qobul qilghanda özining komissarliqqa belgilinish jeryanini bekmu téz qobul qilin'ghan bir qétimliq qarar, dep qaraydighanliqini bildürdi.

Nuri türkel muhajirettiki Uyghurlargha tonushluq bir isim . Chünki u amérikida qanun penliridin dokturluq unwani alghandin buyan Uyghurlarning heq we hoquqlirining ayaq-asti bolush ehwalini qanuniy shekiller arqiliq pash qilishqa, muhajirettiki Uyghur dawasining ajizliqtin zoriyishi we xelq'aralishishigha özining barliqini béghishlighan köpligen pidakar Uyghurlarning biri. Shundaqla bu heqte qelem tewritip gherp dunyasidiki herqaysi metbu'at orunlirida Uyghur dawasi we xitay hökümitining Uyghurlarni halaketke ittiriwatqanliqi heqqide maqale we obzorlarni yézip kelgen aktip aptorlarning biri.  U özining washin'gton shehridiki adwukatliq ornida adwukatliq qilish, amérika Uyghur birleshmisining re'isi bolush, Uyghur kishilik hoquq qurulushi teshkilatini qurghuchilarning biri bolush, Uyghurlargha wakaliten xelq'arada söz qilish qatarliq bir qatar emeliy tejribe we pa'‍aliyetliri bilen yillardin buyan amérika hökümiti, dölet mejlisi qatarliq orunlardin bashqa yene gheyri resmiy hökümet orunliri bilenmu köp qétimlap alaqida bolup kelgen. U bu heqte söz bolghanda özining bu jehettiki zörür xizmet tejribilirining emdilikte yéngi xizmet orni üchün bekmu esqatidighan bir bayliq bolup qalghanliqini, shundaqla buningdin kéyin özining ilgiriki adwukatliq xizmitinimu dawamlashturushqa toluq imkaniyetning bolidighanliqidin bekmu söyünidighanliqini bildürdi.

Nuri türkelning bildürishiche, uning bundin kéyinki xizmiti komissarliq salahitiyide amérika diplomatiye sahesi boyiche dawam qilsimu, u noqul ‍uyghurlarghila yaki bashqa birer milletkila mes'ul komissar emes iken. Eksiche, ‍u melum bir döletke  yaki sherqiy asiya, ottura sherq dégendek melum bir rayonni asas qilghan halda bashqa qoshumche rayonlargha mes'ul bolidighan komissar bolup, shu dölet yaki rayondiki diniy étiqad erkinlikining ayaq-asti bolushi heqqide munasiwetlik dölet hökümetlirige neq meydan tekshürüshi heqqide telep yollash, neq meydan tekshürüshi jeryanida bayqalghan mesililerni amérika hökümiti we dölet mejlisi bilen muzakire qilish uning muhim xizmetliridin bolup qalidiken. Jümlidin buningdin kéyinki xizmet éhtiyaji üchün amérika hökümitidin nuri türkelge bérilidighan hemde  adettiki pasportlarda bolmaydighan köpligen imtiyazlargha ige diplomatiye pasportimu uning bu jehetlerdiki xizmitige qolayliq yaritishni közligen iken. Nuri türkel söhbet jeryanida bu heqtimu melumat berdi.

Nuri türkelning bundaq bir orun'gha xizmetke chüshüshi uning bilen birlikte Uyghurlar heqqide söz qilip kéliwatqan kishilernimu xoshal qildi. Jorj tawn uniwérsitétining proféssori, Uyghurshunas jéymis milward (James A. Millward) Ene shundaq kishilernng biri. U bu heqtiki so'alimizgha élxet arqiliq jawab bérip, nuri türkelning yéngi xizmitining yéngi utuqlargha érishishige toluq ishenchi barliqini bildürüp mundaq dédi:

“Nuri türkelni amérika xelq'ara diniy étiqad erkinliki komitéti üchün tolimu muwapiq bolghan komissar namzati dep qaraymen. Shundaqla u özining diplomatiye we qanun sahesidiki bilimlirini, shuningdek zulumgha uchrighan, özining diniy étiqad heqlirige yaki bashqa eqelliy heqlirige ige bolalmighan bir xelq üchün yillardin buyan dawa qilishtin hasil qilghan tejribilirini yéngi xizmet ornigha élip kélidu, depmu ishinimen. Amérika Uyghurlirining bir ezasi bolush süpiti bilen u köpligen sorunlarda kökrek kérip meydan'gha chüshti. Shuning bilen birge özining qanun jehettiki tejribiliri we hökümetlerning xaraktérini chüshinishtek alahidilikidin paydilinip, tolimu özgirishchan bolghan xelq'ara munasiwetler gireleshmiside Uyghurlarning bigunah halda  qandaq heqsizliqlerge muptila boluwatqanliqini bekmu epchillik blen bayan qilip berdi. Men uzun yillar mabeynide nuri bilen  her xil sorunlarda, jümlidin italiyediki farrari xelq'ara féstiwalida birlikte söz qilish sheripige muyesser bolghan. Nuri xitaydiki Uyghurlar we bashqa xelqlerning derdini sözlep tashqi dunyaning hisdashliqini qolgha keltürüshte mendek bir   bir aliy mektep proféssorining qilghanliridinmu bekrek ünüm yaritip keldi. Shuninggha ishenchim kamilki, u herqachan uchurlarni emeliy we éniq shekilde körsitip béreleydu. Nurining bundaq bir qosh partiye komitétigha komissar bolushi ejeblinerlik ish emes. Chünki u omumiy insaniy qedir-qimmetke bolghan chongqur étiqadi tüpeylidin siyaset sehnisidiki shexsler bilen alaqida bolush we hémayigerlikni dawam qildurush qabiliyitige ige.”

Washin'gton shehridiki dangliq “Xudson aqillar merkizi” köp qétimlap Uyghurlar duch kéliwatqan zulumlar heqqide muhakime yighini ötküzüsh arqiliq bu mesililerni oxshimighan sahelerning diqqitige sunup kéliwatqan idi. Mezkur merkezning aliy tetqiqatchisi érik brown (Eric B. Brown) Köp qétimlap ashu xildiki yighinlarning riyasi'etchisi bolghan bolup, nuri türkelning bu qétimqi yéngi wezipisidin bekmu xoshal bolghan kishilerning biri. U bu heqte söz bolghanda Uyghurlarning islam étiqadi xitay hökümitining ularni basturushidiki asasiy bahane boluwatqan mushundaq bir peytte buning meyli Uyghurlar üchün bolsun yaki xitay hökümiti üchün bolsun köp qirliq menilerge ige ikenlikini bildürdi.

“Nuri türkelning bu orun'gha teyinlinishi del waqtida élin'ghan bir muhim qedem. Nuri we u xizmitini qiliwatqan ‍uyghur kishilik hoquq qurulushi teshkilati Uyghurlar duch kéliwatqan basturush we zulumlargha amérika hökümitining diqqitini burashta köp xizmetlerni ishlidi. Yene bir yaqtin amérika dölet mejlisidiki nensiy pélosi xanim Uyghurlar we xitaydiki éziliwatqan bashqa xelqler üchün adalet telep qilishta bayraqdarliq rolini oynap kéliwatidu. Xitay hökümiti diniy étiqadni depsende qiliwatqan, barliq siyasiy pikirlerni basturiwatqan hemde kompartiyening hakimmutleqliqi hemmila kishige tehdit boluwatqan bir peytte buni bekmu aqilane bir qarar, dések xatalashmaymiz. Shunga Uyghurlar qatmu-qat zulumgha uchrawatqan, mejburiy emgek omumlishiwatqan, <qayta terbiyelesh> ewj éliwatqan bir peytte nurining bu orun'gha chiqishi bekmu qaltis bir ish boldi.”

Nuri türkelning bu qétimqi yéngi wezipige teyinlinishidin uning bir qisim dostliri tolimu iptixarliq hés qilghanliqi melum. “Erkinlik sariyi”ning tetqiqatchisi sarah kuk (Sarah Cook) xanim buni bekmu jayida bolghan bir qétimliq wezipige teyinlesh, dep qaraydighanliqini alahide tekitlidi.

“Men nuri bu yéngi orunda téximu yaxshi xizmet qilip kételeydu, dep qaraymen. Némishqa dégende u rawrus oqughan, kespte yétilgen we tepekkurgha bay bir ziyali. Oxshimighan sorunlarda Uyghurlarning ziyankeshlikke uchrash ehwali yaki xitaydiki basturushlar heqqide söz bolghanda shu xelqning özidin bolghan hemde ashu ziyankeshliklerni bashtin kechürüp baqqan bir ademning söz qilishi intayin muhim. Bolupmu xitay hökümiti hazirqidek Uyghurlargha héchqandaq shexsiyet boshluqi qoymighan, Uyghurlardiki diniy étiqad heqliri éghir depsende qiliniwatqan bir peytte bu komitétqa bir Uyghurning komissar bolushi ularning xizmitige yéngi mezmunlarni qoshqusi. Yene bir yaqtin bu xitay hökümiti üchünmu bir ashkara signal, ularning xalighinini qilidighan ishning yoqluqi heqqide ulargha bérilgen bir ashkara simwolluq xitap.”

Amérika xelq'ara diniy erkinlik komitétining re'isi toniy pérkins (Tony Perkins) ependi nuri türkelning komissarliq wezipisi heqqide  26-may küni tarqitilghan uqturushta özining ümidwarliqini toluq ipadilidi. U  bu heqtiki so'allirimizgha élxet arqiliq qayturghan jawabida nurining bundin kéyinki xizmiti heqqide qisqiche melumat berdi.

“Nuri türkel köp tereplime tejribige ige bir adwukat we kishilik hoquq hémayichisi bolush süpiti bilen komitétimizning xizmetliri üchün bir qimmetlik bayliqtur. Chünki komissarlar herqachan qolmu-qol dunya miqyasidiki étiqad heqliri sahesidiki erkinlik mesilisini nazaret qilip turidu. Komissarlarni bolsa adette amérika prézidénti we dölet mejlisi rehberliri wezipige teyinleydu. Komitétimizning wezipisi bolsa diniy étiqad erkinliki depsendichiliki heqqidiki pakitlargha qarap chiqish, amérika prézidénti, tashqi ishlar ministiri we dölet mejlisige munasiwetlik siyasetler heqqide teklip we pikir bérishtur.”

Nuri türkel axirida özining amérika hökümiti, bolupmu nensi pélosi xanimning ümidini yerde qoymay qolidin kélishiche yéngi xizmitide yéngi netijilerni yaritish arzusida ikenlikini bildürdi. Biz uninggha utuq we ghelibe tilep ziyaritimizni axirlashturduq.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.