Nuri türkel: “Bu kitab peqetla xitayning zulumini anglitish üchün emes, belki bügünki dunya üchün bir agahlandurush”

Muxbirimiz jewlan
2022.05.12
Nuri türkel: “Bu kitab peqetla xitayning zulumini anglitish üchün emes, belki bügünki dunya üchün bir agahlandurush”
Photo: RFA

Amérika xelq'ara diniy erkinlik komitétining mu'awin re'isi, xodsun institutining aliy tetqiqatchisi, adwokat nuri türkel ependining öz kechmishlirini asas qilip, Uyghurlarning paji'elik qismetlirini yorutup bergen “Qéchish yoq” namliq kitabi neshr qilin'ghandin kéyin, belgilik tesir qozghap, téz sétiliwatqan kitablar qataridin orun alghan. Amérika ammiwi radiyosi (NPR) 8-may küni bu kitab heqqide mexsus programma ishligen.

10-May küni amérika xodsun institutida nuri türkel ependi bilen “Aksiyus” (Axios) torining muxbiri betini elén ibrahimyan (Bethany Allen Ebrahimian) bu kitab toghruluq mexsus söhbet ötküzgen.

Söhbet so'al-jawab sheklide nahayiti qizghin élip bérilghan bolup, nuri türkel ependi deslepte bu kitabning yézilishidiki arqa körünüshni bayan qilip mundaq dégen: “Bu kitabni yézish oyum xéli burunla bar idi, emma 2019-yilning béshida bu eslimini yézishni oylap baqmighanidim. ‛oslo erkinlik munbiri‚ de men sehnide söz qilish pursitige érishtim. Bu nutuqumda men bizde yüz bériwatqan ishlarni, némishqa yüz bergenlikini we bizning néme ish qilishimiz kéreklikini éyttim. 2-Dunya urushi mezgilide yehudiylarning béshigha néme kün kelgenlikini we xitayda bügün néme ishlarning yüz bériwatqanliqni anglattim. Sözüm ayaghlashqandin kéyin zor alqishqa érishtim. Bir nechche aptor qéshimgha kélip, mushu on minutluq nutqumni bir kitab qilip yézishni oyliship béqishimni éytti. Shundaq qilip bu kitabni yézishni bashlidim. Oslodiki ish manga bir ilham boldi, halbuki, menmu hékaye bayan qilishning küchige ishinettim. Menche, bu hékayini meyli xitayda bolsun yaki chet elde bolsun, kommunist xitayning qebih zorwanliqigha biwasite yaki wasitiliq halda uchrighan kishi yézishi kérek. Ikkinchidin, bu hékayini bayan qilishta mendek imkaniyiti we pursiti yoqlargha wakaliten kitab yézish arqiliq uni Uyghurlar we bashqa insanlar bilen ortaqlishishim kérek, dep oylidim. Men bu kitab arqiliq dunyagha shuni démekchimenki, bu peqet bir milletning béshigha kelgen zulum emes, belki kelgüsige munasiwetlik zor mesile. Bizge qandaq kelgüsi lazim? biz bu qebih jinayetlerni toxtitishimiz kérekmu yaki ‛qayta yüz bermisun‚ dégen quruq wedini bérip qoyup, uning yüz bérishige qarap turushimiz kérekmu?”

Söhbetning dawamida nuri türkel ependi kitabidiki mezmunlar, yeni öz kechmishliri asasida bayan qilin'ghan weqeler, eyni dewrdiki Uyghurlar ortaq bashtin kechürgen zulumlar, yéqinqi yillarda ewjige chiqqan qebih zorawanliq we irqiy qirghinchiliq heqqidiki so'allargha jawab bergen.

U sözide özining “Medeniyet inqlabi” dewridiki qayta terbiyelesh lagérida tughulghanliqini, ata-anisining her xil betnamlar bilen bügünki lagérlargha oxshash yighiwélish merkezlirige solan'ghanliqini, ata-anisini her küni körüp turalmaydighanliqini, meyli ötmüsh yaki hazir bolsun, köpligen Uyghurlarning normal bir a'ile hayatini yashiyalmay kéliwatqanliqini bildürgen.

U xitayning burunqi siyasiti bilen hazirqi siyasitining némishqa zor derijide perqlinidighanliqi heqqide soralghan so'algha kitabidiki köz qarashliri boyiche jawab bérip, Uyghurlarning teqdirining dunyaning gi'o-siyasiy özgirishi bilen zich baghlan'ghanliqini, 80-yillarda bir mezgil öz turmushida yashap, öz tilida sözlep, öz mektipide oqup, öz meschitlirige baralighan bolsimu, kéyinche bu hoquqliridin mehrum bolghanliqini, sabiq sowét ittipaqi parchilan'ghandin kéyin xitay hökümitning Uyghurlarni assimilatsiye qilish we basturushni kücheytip kelgenlikini, bügün'ge kelgende Uyghurlargha tamamen irqiy qirghinchiliq yürgüzüwatqanliqini qeyt qilghan.

Söhbette yene nuri türkel ependining kitabida bayan qilin'ghan muhim mesililer, xitayning 5-6 yildin béri Uyghur rayonida yuqiri téxnikaliq kontrol qilish we qattiq basturush siyasiti yürgüzüp kéliwatqanliqi, bir tutash bashqurush supisining pütün Uyghurni changgiligha éliwalghanliqi, Uyghurlarning DNA ewrishkilirining toplan'ghanliqi, her yerde ornitilghan yüz tonush kamérasining Uyghurlarni 24 sa'et közitip turidighanliqi, yéqinda ularning hetta ishik-derwazilirighimu teswiri kod békitilgenliki, bundaq teqip we nazaret sistémisining Uyghur rayonidin halqip dunyagha kéngiyiwatqanliqi, amérika we yawropa ellirining buninggha téxi yéterlik diqqet qilmaywatqanliqi qatarliqlar tilgha élin'ghan.

Söhbette ayal lagér shahidliri heqqide gep bolghanda, nuri türkel ependi bu kitabini yézish jeryanida qelbinur xanim, zumret dawut, méhrigul tursun qatarliqlarni ziyaret qilghanliqini, xitayning “Qoshmaq tughqan siyasiti” din tartip, lagérdiki ayallarni xorlash we tughmasliq opératsiyesi qilishqiche élip barghan irqiy qirghinchiliq jinayetliride Uyghur ayallirini asasliq hujum nishani qilghanliqini éytip ötken. Bir milletning kelgüsi bolghan Uyghur aniliri we balilirini zerbe bérish obyékti qilghan zalim xitayning bu jinayetliri dunyani chöchütelmigen bolsa, yene qandaq jinayetler chöchütidu? dep so'al qoyghan.

Söhbetning axirida nuri türkel ependi bu kitabining neshir qilinishidin kéyin kütidighan ümidini otturigha qoyup mundaq dégen: “Baya éytqinimdek, kishiler belkim Uyghurlar bashtin kechürüwatqan bu qorqunchluq qismetlerni kishining béshini aghritidighan kishilik hoquq mesilisi dep qarishi mumkin. Menche, ular xatalashti. Uyghurlarning kishilik hoquq mesilisi besh-alte yil ilgiriki geplerdur. Emma hazir kommunist xitay hökümitining qilmish-etmishliri pütkül hayatimizgha, exlaqimizgha, tariximizgha, biz ishlitiwatqan turmush buyumlirimizgha, saghlamliqimizgha, dunyawi rehberlik we démokratiye sistémimizgha, shexsiy mexpiyetligimizge tesir körsitiwatidu, sizge tesir körsetken ishlarning hemmisi emeliyette Uyghur irqiy qirghinchiliqi bilen munasiwetlik. Meqsitim shuki, köpchilik méning bu kitabimni oqughanda Uyghurlargha néme ish bolghinini bilipla qalmay, kelgüside néme ish bolidu dégenni bilsun. Shunga men bu kitabning siyaset tüzgüchilergila emes, adettiki kishilergimu tesir körsitip, ularning qolidin kélishiche awazini chiqirip bu mesilige yéngidin inkas qayturushigha türtke bolushini ümid qilimen.”

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.