Amérikaning béyjing qishliq olimpik musabiqisini bayqut qilishi zor inkas qozghidi
2021.12.07
Amérika prézidénti jow baydén 6-dékabir küni xitayning Uyghurlargha qaratqan “Irqiy qirghinchiliqi” tüpeylidin xitayning 2022-yilliq béyjing qishliq olimpik musabiqisini diplomatik bayqut qilidighanliqini élan qildi.
Aqsaray bayanatchisi jin psaki 6-dékabir küni muxbirlargha qilghan sözide mundaq dédi: “Baydén hökümiti xitayning shinjangda dawamlashturuwatqan irqi qirghinchiliqi we insaniyetke qarshi jinayitini közde tutup turup 2022-yilliq béyjing qishliq olimpik tenheriket musabiqisi we méyiplar olimpik tenheriket musabiqisige diplomatiye wekilliri we resmiy wekillirini ewetmeydu”.
Jin psaki sözide yene amérika hökümitining musabiqige qatnishidighan amérikiliq tenheriketchilerni qollashni dawam qilidighanliqini eskertip turup: “Biz tenheriketchilirimizni dawamliq qollaymiz, emma biz musabiqige resmiy wekillirimizni ewetip xitayning shinjangdiki wehshiylikliri aldida yene héchnéme bolmighandek mu'amile qilalmaymiz” dégen.
Arqidin yene amérika tashqi ishlar ministirliqining bayanchisi néd praysmu axbarat élan qilish yighinida mezkur bayqut qararining xitayning Uyghur élide yürgüzüwatqan irqiy qirghinchiliqi we insaniyetke qarshi jinayetlirige qarshi chiqirilghanliqini tekitlidi.
Baydén hökümitining diplomatik bayqut qarari hazirgha qeder xitayning “Irqiy qirghinchiliqi” gha qarita qollan'ghan eng qattiq gé'o-siyasiy jazalash tedbiri boldi dep qaralmaqta.
Dunya Uyghur qurultiyining re'isi dolqun eysa ependi bu munasiwet bilen radiyomizgha qilghan sözide Uyghurlar teqezzaliq bilen kütüwatqan qararning élan qilin'ghanliqidin xursen bolghanliqini éytti.
Dolqun eysa ependi amérika hökümitini Uyghurlargha qaritiliwatqan irqiy qirghinchiliqni toxtitish üchün yenimu zor tedbirlerni élishqa chaqirish bilen birge, yawropa we dunyaning herqaysi jayliridiki démokratik döletlernimu olimpikni bayqut qilishqa chaqirdi.
Melum bolushiche amérika hökümiti 1980-yili moskwa olimpik musabiqisini toluq bayqut qilghan bolup, eyni chaghda amérika bu musabiqige diplomatliri we tenheriketchilirini ewetmigeniken. Aridin ötken 40 yildin kéyin amérikaning tunji qétim yene bir olimpik musabiqisini diplomatik bayqut qilishi zor inkas qozghidi.
Xitay hökümiti bolsa amérikaning qararidin qattiq narazi bolghan. Xitay tashqi ishlar bayanatchisi jaw lijiyen 7-dékabir künidiki axbarat élan qilish yighinida muxbirlarning bu heqtiki so'allirigha jawab bergende amérikani tenheriket musabiqisini siyasiylashturdi, dep tenqid qilghan. U munularni dégen:
“Amérikaning shinjangda irqiy qirghinchiliq mewjut déyishi bu esirning yalghanchiliqi. Baydén hökümiti siyasiy bir tereplimilik asasidiki yalghan arqiliq béyjing qishliq olimpik musabiqisige buzghunchiliq qilmaqchi boluwatidu. Amérikaning bu herikiti ikki dölet arisidiki munasiwetke éghir tesir körsitidu. . . Bu xuddi öz putigha özi oq atqandek ish. Amérika özining qilghanlirining aqiwitini oyliship qoyushi kérek”.
Jaw lijiyen yene amérikani “Bedel töleydu” dep eskertken.
Jaw lijiyenning bu sözidin kéyin neq meydandiki muxbirlardin biri “Siz yuqirida amérikani bedel töleydu, dédingiz. Siler néme qilmaqchi? xitaymu amérika 2028-yili sahibxaniliq qilidighan los-anzhélis olimpik musabiqisini bayqut qilamdu?”, dep sorighan. Jaw lijiyen bolsa so'algha: “Amérikaning xata herikiti xitay-amérika arisidiki tenterbiye pa'aliyetliri we olimpik musabiqiliridiki hemkarliqining asasini we keypiyatini buzdi” dep jawab qayturghan.
Halbuki, nurghunlighan amérikeliq siyasetchiler we közetküchiler xitay hökümitining Uyghurlargha qaritiwatqan irqiy qirghinchiliqini toxtitish üchün yenimu keng kölemlik heriket qollinishni telep qilishmaqta.
Amérikadiki nopuzluq kishilik hoquq organliridin kishilik hoquqni közitish teshkilati xitay ishliri diréktori sofiy richardson bügün tiwittérda qarar heqqide toxtilip: “Baydén hökümitining 2022-yildiki béyjing qishliq tenheriket musabiqisini diplomatik bayqut qilishi xitay hökümitining Uyghur we bashqa türkiy milletlerni nishan qilghan insaniyetke qarshi jinayitige jeng élan qilishtiki hel qilghuch bir qedem. Emma bu birdinbir heriket bolup qalmasliqi kérek” dégen.
Amérikadiki tonulghan xitay ishliri mutexessisi gordon chang ependimu bizning ziyaritimizni qobul qilghanda baydén hökümitining “Olimpikni diplomatik bayqut qilish qarari toghra yönilish bolsimu, yéterlik emes”, dep tekitlidi. U mundaq dédi: “Menche, diplomatik bayqut qilish toghra yönilishtiki bir qedem, emma u yéterlik emes. Jin psaki qararni élan qilghanda xitayning shinjangda irqiy qirghinchiliq we insaniyetke qarshi jinayetler bilen shughulliniwatqanliqini éytti. Shundaq iken, biz téximu köp ishlarni qilishimiz kérek. Bizning 1984-yilidiki irqiy qirghinchiliq ehdinamisige asasen we insan bolush süpitimiz bilenmu buningdin köp ishlarni qilish mejburiyitimiz bar”.
Gordon chang ependi yene izahat bérip: “Amérika hökümiti olimpik komitétidin béyjing qishliq olimpikini bashqa döletke yötkeshni we xitay tenheriketchilerni musabiqige qatnashturmasliqni telep qilishi kérek” dédi.
Bir qisim amérika dölet mejlis ezaliri bolsa béyjing qishliq olimpik musabiqisining iqtisadiy qollighuchi shirketlirinimu musabiqini bayqut qilishqa chaqirdi. Amérika dölet mejlisi xitay ishliri komitétining re'isliridin kéngesh palata ezasi jéf mérkléy we awam palata ezasi jéymis p. Mikgawérn baydén hökümitining qararini qarshi élip élan qilghan bayanatida mundaq dégen: “Xelq'ara olimpik komitéti (IOC) ning qollighuchiliri bolghan amérika shirketliri yuqiri derijilik emeldarlirini béyjingdiki tenheriket musabiqisige ewetishni ret qilishi kérek. Xitay hökümiti sadir qiliwatqan wehshiylikni közde tutqanda, héch ish bolmighandek mu'amile qilishni qobul qilghili bolmaydu. Biz kelgüsi bir nechche hepte ichide shirket qollighuchilirining irqiy qirghinchiliq we insaniyetke qarshi jinayetlerge yol qoymasliq üchün qollanmaqchi bolghan tedbirliri heqqidiki xewerlernimu anglashni ümid qilimiz”.
Yuqiridiki re'isler yene bashqa döletlernimu oxshash heriket qollinishqa chaqirdi we: “Biz diplomatik bayqutning yéterliklikini dawamliq munazire qilish bilen birge, amérikaning ittipaqdashliri we shériklirinimu kelgüsi bir nechche hepte ichide oxshash qararlarni élan qilishqa chaqirimiz” dédi.