Amérikaning bayqut chaqiriqi yawropada jiddiy munazirilerge seweb bolmaqta
2021.12.08
6-Dékabir baydin hökümiti amérikaning 2022-yilliq béyjing qishliq olimpik musabiqisini déplomatik bayqut qilidighanliqini élan qilghandin kéyin, 7-dékabir awistraliye we yéngi zélandiye hökümetlirimu béyjing qishliq olimpik musabiqisini déplomatik bayqut qilidighanliqini jakarlidi. Buning tesiri yawropa ittipaqigha eza döletlerge yéyilishqa bashlidi. Axbarat wastiliri bu xusustiki bes-munaziriler bilen tolup tashti.
Gérmaniyening döletlik radiyo-téléwiziye qanili bolghan ARD 8-dékabir élan qilghan “Gérmaniye hem yawropa ittipaqimu bayqut qilishi lazimmu?” namliq programmisida amérikadin chiqqan “Bayqut sadasi” ning yawropa ellirige körsitiwatqan küchlük tesiri heqqide toxtaldi.
Programma mundaq jümliler bilen bashlinidu: “Amérika we awstraliye béyjing olimpik musabiqisini bayqut qilidighanliqini jakarlighandin kéyin, gérmaniyeningmu bu sepke qoshulushi toghrisidiki chuqanlar barghanséri küchiyishke bashlidi. Birleshme hökümet ihtiyatchanliq bilen inkas qayturdi. Amérikaning béyjing olimpik musabiqisini bayqut qilishi gérmaniyening, hetta yawropaningmu shundaq qilishi toghrisida partlash xaraktérlik munazire peyda qildi. Yawropa siyasitining amérika bilen baghlinishini ilgiri sürgen xiristiyan démokratlar partiyesining tashqiy siyasetchisi yohan wadépul ‛déplomatik bayqut xitayda dawam qiliwatqan kishilik hoquq depsendichilikige bérilgen eng toghra jawabtur. Erkin dunya bulargha süküt qilmasliqi kérek. Yawropa amérikadin ülge élip, bu sepke tizdin qoshulushi lazim‚ dédi. Erkin démokratlar partiyesining parlaménttiki ezasi franziska brandman ‛yéngi birleshme hökümet amérikagha qoshulup, béyjing olimpik musabiqisini derhal bayqut qilishi lazim. Xitay kommunistik hakimiyiti éghir derijidiki kishilik hoquq depsendichilikige jawabkar‚ dédi. U shinjang Uyghur aptonum rayonining nöwettiki weziyitini alahide tilgha élip: ‛bir milyondin artuq Uyghurlar shara'iti intayin qebih bolghan lagérlargha qamilip, öz étiqadidin waz kéchishke mejburlanmaqta, hetta éghir ten jazasigha we tughut chekleshke duch kelmekte. Biz insanlarning izzet-hörmitige qiliniwatqan bu éghir tajawuzchiliqlarni qattiq eyipleymiz, ‚ dédi.”
Programmida bayan qilishiche, 2022-yilliq béyjing qishliq olimpik musabiqisini déplomatik bayqut qilish toghrisidiki munazire yawropa parlaméntidimu qanat yayghan. Programmida mundaq ipade qilidu: “Erkin démokratlar partiyesining yawropa parlaméntidiki ezasi nikola bé'ér yawropa ittipaqining barliq eza döletliri qatnashqan omumiyyüzlük bayqutni teshebbus qildi. U ‛amérika bek kech qaldi, shundaqtimu héchbolmisa bu sada axiri chiqti. Yawropa ittipaqi dawamliq amérikaning arqida sörülüp yürmey, kishilik hoquq mesililiride teshebbuskarliq bilen ornidin des turup, béyjing olimpik musabiqisini yangraq awaz bilen pütünley bayqut qilishi kérek. Béyjing olimpik musabiqisi xata sehne, xata orundidur. Elwette, bir ömür bir ghaye üchün térishchanliq körsitiwatqan tenheriketchilerni siyasiy tutqun'gha aylandurup qoyghili bolmaydu. Bu tenherketchilerning u yerge bérishigha néme üchün yol qoyushtiki asasliq seweb. Emma bizning xitayda yürgüziliwatqan keng kölemlik kishilik hoquq depsendichiliklirige qarita éniq signal bérish mejburiyitimiz bar‚ dédi.”
D u q ning 2020-yilidin bashlapla 180 xelq'araliq kishilik hoquq teshkilatliri bilen birliship, 2022-yilliq béyjing qishliq olimpik musabiqisini bayqut qilish chaqiriqini otturigha qoyup kelgenliki melum. D u q bérlin ishxanisining mudiri gheyur qurban ependi bügün bu heqte ziyaritimizni qobul qilghanda, gérmaniye hökümitining bu mesilige qarita pozitsiyesi toghrisidiki qarashlirini bayan qilip ötti. D u q bayanatchisi dilshat réshitmu shiwétsiyede 2022-yilliq béyjing qishliq olimpik musabiqisini bayqut qilish munazirisining dawam qiliwatqanliqini ilgiri sürdi.
“Gérmaniye hem yawropa ittipaqimu bayqut qilishi lazimmu?” namliq programmida tilgha élishiche, gérmaniye prizdénti frank walter shitayinmayér 2022-yilliq béyjing qishliq olimpik musabiqisigha qatnashmaydiken. Baydin hökümiti 6-dékabir amérikaning 2022-yilliq béyjing qishliq olimpik musabiqisini déplomatik bayqut qilidighanliqini élan qilishtin ilgiri, gérmaniye axbarat wastilirida bundaq bir uchur közge chéliqip baqmighan. Xewerde eskertishiche, belkim bu amérikaning bayqut sadasining gérmaniyediki tunji inkasi bolup hésablinidiken. Aldinqi hepte gérmaniye birleshme hökümitining yéngi tashqiy ishlar ministéri annélina bayérbokmu béyjing qishliq olimpik musabiqisini déplomatik bayqut qilishni chetke qaqmaydighanliqini bildürgen idi.
Axbarat wastiliri, nöwette 2022-yilliq béyjing qishliq olimpik musabiqisini déplomatik bayqut qilish toghrisidiki munazirilerning chéxiye, gérmaniye, yaponiye, en'giliye, kanada qatarliq döletlerning parlaméntlirida we tashqiy ishlar ministérlikliride muzakire qiliniwatqan bir téma boliwatqanliqini ilgiri sürüshmekte. “Uyghur irqiy qirghinchiliqi” ni étirap qilghan litwa jumhuriyiti xéli burunla bayqut qilghan idi. Aldimizdiki künlerde yawropa elliride bayqut mesilisi eng qiziq téma süpitide türlik bes-munazirilerge sewebchi bolidiken.
Bügün 8-dékabir en'giliye hökümitimu 2022-yilliq béyjing qishliq olimpik musabiqisini déplomatik bayqut qilghanliqini jakarlidi. D u q en'giliye ishxanisining mudiri rehime xanim bu munasiwet bilen ziyaritimizni qobul qilip, en'giliye hökümitining bu qararidin intayin memnun bolghanliqini bildürdi.
Melum bolghinidek, gherb ellirining béyjing olimpik musabiqisini bayqut qilishidiki asasliq seweblerning merkizide “Uyghur irqiy qirghinchiliqi” orun igilimekte. 6-Dékabir baydin hökümiti amérikaning 2022-yilliq béyjing qishliq olimpik musabiqisini déplomatik bayqut qilidighanliqini élan qilghan hem buning sewebini “Uyghur irqiy qirghinchiliqi” gha baghlighandin kéyin, lagér siyasitini hazirgha qeder perdazlap körsitip kelgen, lagérlardiki zulumlarni yoshurup, inkar qilip kéliwatqan xitay hökümiti amérikani “Tenheriketni siyasiylashturdi” dep eyiblesh bilen birge, amérikagha “Éghir bedel töleydu” dep tehdit salghan idi. Halbuki, xelq'arada jiddiy téma boliwatqan déplomatik bayqutning Uyghurlar mesilisi bilen zich alaqidar ikenliki barghanséri roshen yorutulmaqta. Nöwette bir qisim döletler Uyghurlar mesilisini tutqa qilip turup “Bayqut sadasi” gha awaz qoshsimu, xitayning öch élishidin endishe qilidighan bezi döletler koruna wabasini bahane qilip, déplomatik bayqutni yolgha qoyushi mumkin iken. Uchurlargha qarighanda, hazirgha qeder rusiye prézidénti putindin bashqa bir dölet rehbirining 2022-yilliq béyjing qishliq olimpik musabiqisigha qatnishidighanliqi téxi melum emesken.