Xitay Uyghur élide tenterbiye sahesigimu “Jungxu'a milliti ortaq éngi” ni singdürüshke urunmaqta

2026-Yilliq dunya longqisi putbol musabiqisining aldin tallash musabiqisi, asiya rayoni 36 küchlük komanda musabiqiside behram abduweli tayland komandisi bilen xitay komandisining musabiqiside, tayland komandisining waratarigha bir top kirgüzgendin kéyinki körünüshi. 2024-Yili 6-iyun

Xitay da'irilirining 2017-yildin buyan atalmish “Jungxu'a milliti ortaq gewdisi éngi” berpa qilish pilanini özining Uyghur élide yürgüzüwatqan irqiy qirghinchiliq siyasiti bilen teng rewishte élip bériwatqanliqi melum. Hetta yéqinda xitayning tenterbiyege mes'ul bir aliy emeldarining Uyghur élige tenterbiye ishlirida nishanliq yardem bérishtimu “Jungxu'a milliti ortaq éngi” ni chiqish qilishni tekitlishi jiddiy diqqet qozghimaqta.

Xitayning hökümet taratqulirida éytilishiche, ötken hepte Uyghur élining ghulja shehiride ötküzülgen “Shinjanggha tenterbiye jehette nishanliq yardem bérish xizmet yighini” da, xitay tenterbiye sistémisining “Shinjanggha nishanliq yardem bérishi” “Choqum jungxu'a milliti ortaq gewdisi éngi berpa qilishni asasi chiqish nuqtisi qilishi kérek” dek tekitlen'gen. Buningdin bashqa ötken hepte yene, xitay dölet ishliri komissari chén yichéng qeshqer we ghulja qatarliq rayonlardiki 2 künlük ziyaritide, rayonning putbol sahesining “Jungxu'a milliti ortaq gewdisi éngini téximu mustehkemlesh üchün xizmet qildurulushi” kéreklikini tekitligen. Bu, tunji qétim xitayning tenterbiye qatarliq xizmetlerge mes'ul bir aliy emeldarining Uyghur élining tenterbiye sahesige nishanliq yardem bérishtimu “Jungxu'a milliti ortaq éngi” ni chiqish qilishni tekitlishi hésablinidu.

Nöwette xitayning Uyghur élide “Jungxu'a milliti ortaq gewdisi éngi berpa qilish” siyasitining Uyghur élini xitaylashturup, Uyghurlarni assimilyatsiye qilishni chiqish qilghanliqi ilgiri sürülüwatqan peytte, mezkur xitaylashturush istratégiyesining tenterbiye sahesigimu singip kirishi némidin dérek béridu?

Uyghur kishilik hoquq qurulushining tetqiqatchisi we 2013-yili séntebirde, özining “Uyghur putbolchiliri Uyghur kimlikini berpa qilishta intayin muhim rol oynaydu” namliq tetqiqat maqalisini élan qilghan hénriy shajéwiski bu heqte inkas qayturdi. U ziyaritimizni qobul qilip, öz qarashlirini biz bilen ortaqlashti. U mundaq dédi:

“Hemmige ayanki, tenheriket kishilerning bir yerge jem bolushi we ittipaqlishishidiki muhim wasitilerning biri bolup, u kimlik shekillendürüshtiki jeryan we emeliyetning bir türi. Biz muhajirettiki Uyghurlarning öz'ara teshkillinip, sherqiy türkistan putbol komandisi süpitide qandaq qilip öz kimlik salahiyitini berpa qiliwatqanliqini körüp turuwatimiz. Halbuki bu xitayda pütünley qarmu qarshi halet bolup, köp yillardin buyan biz xitayning til, din, sen'et, tarix we örp-adet qatarliq jehetlerdiki xizmet tertipining nurghun oxshimighan tereplirini asas qilghan siyasetlerni qandaq ornitip, uni qandaq ijra qildurghanliqini körüwatimiz. Elwette, tenterbiye bularning bir teripi bolup, u döletning muhim xizmetlirining bir qismi hésablinidu. Shunga, nöwette xitayning otturigha qoyghan bu yolyoruqliri xitayning dölet qarmiqidiki tenterbiye arqiliq xitayni étirap qildurush we uni jungxu'a milliti éngini mustehkemlesh bilen chemberchas baghlashning bir wasitisi qilinmaqta.”

Hénriy shajéwiskining bildürüshiche adette putbol kishilerning özi yashawatqan mehelle, sheher, rayon we döletni chöridigen asasta özlirining oxshimighan derijidiki kimlik salahiyiti hetta siyasiy meydanini namayan qilishtiki muhim wasite hésablinidu. U bu heqte munularni otturigha qoydi:

“Oxshimighan türdiki siyasiy közqarashtikiler putbol arqiliq özlirining kimlik idiyesini namayan qilidu. Men bu heqte yazghan maqalemde, bir qisqa tekshürüsh élip barghanidim. Yeni, eger se'udi erebistan yaki özbékistan'gha oxshash döletlerning komandisi xitay bilen putbol musabiqisi qilsa, Uyghurlar qaysi komandini qollaydu? shunisi nahayiti éniqki Uyghurlar elwette xitayni emes, se'udi erebistan yaki özbékistanni qollaydu. Démekki, bu Uyghurlarning xitaygha bolghan qarshiliqini bildüridighan usullirining biri bolup, u bolsimu adette ularning xitay dölet komandilirini qollimaydighanliqidur. Shunga, méningche tenterbiye herikiti kishilerning wetenperwerlik idiyesi we döletke bolghan sadaqitini toplashning bir xil usuli bolghachqa, xitay kompartiyesi bu sahege qarita jungxu'a milliti ortaq éngini singdürüshni kücheytidu.”

Melum bolghinidek, mutexessisler xitayning jungxu'a milliti uqumining Uyghur we bashqa türkiy milletlerni medeniyet we idé'ologiye jehette özgertish hem assimilyatsiye qilish, ularning ana tili, medeniyiti, örp-aditi we dinigha bolghan tewelikini ajizlashturush hem yoq qilish arqiliq ularning milliy kimlikini yoqitish dep qarap kelmekte idi.

Ene shu xildiki qarashtikilerning biri amérikadiki Uyghur tetqiqat merkizining diréktori abdulhakim idris bolup, u, bu heqte radiyomizgha inkas qayturdi. U sözide, xitay hökümitining yighiwélish lagérlirini qurup, milyonlighan kishini bu lagérlargha qamighan qatarda Uyghur putbol serxilliriningmu tutulghanliqini tilgha aldi. Abdulhakim idris ependining qarishiche, xitay ishghaliyitidiki Uyghur élide ezeldin xitay da'iriliri Uyghur milliy tenterbiyesining heqiqiy türde ronaq tépishigha ehmiyet bermigen. Halbuki bügünki künde, xitay kompartiyesi rayon'gha qarita tenterbiye sahesini siyasiylashturup, uni Uyghurlarni xitaylashturush meqsitide qollinishqa urunmaqtiken.

80-Yillardin 90-yillarghiche 10 nechche yil etrapida Uyghur élidiki aptonom rayonluq kespiy putbol komandisida putbol oynighan, hazir chet elde yashawatqan ismini ashkarilashni xalimighan bir Uyghur kespiy putbolchining bildürüshiche, 1982-yili shu yillardiki Uyghur aptonom rayonining re'isining teshebbusi bilen tunji kespiy putbol komandisi qurulghan we bu komanda Uyghur diyarining jenubiy we shimaliy qismidin tallan'ghan 20 putbol heweskaridin teshkillen'gen.

Uning éytishiche, xitay hökümitining Uyghurlar we rayonning milliy tenterbiyesige bolghan kemsitishi, Uyghurlarning rohida urghup turidighan putbolchiliq talant-maharetlirini étirap qilmasliqi, ularning közge körünüp, Uyghurlarni dunyagha tonushushidin qorqushi, shuningdek xitayning tengsiz we naheq bolghan chirik siyasiy tüzülmisi bu Uyghur putbolchilirining qelbide nurghunlighan emelge ashurulmighan armanlarni qaldurghan. U bu heqte eyni waqittiki bezi ishlarni tilgha élip, mundaq dédi.

Bu heqtiki inkaslargha daxil bolghan siyasiy analizchi ilshat hesenning qarishiche, xitayning Uyghur élining tenterbiye we putbol sahesige nishanliq yardem bérishtimu “Jungxu'a milliti ortaq éngi” ni chiqish qilishni tekitlishi Uyghurlargha qarita assimilyatsiye we xitaylashturush siyasitini dawamlashturushtin bashqa nerse emes. U yene, uzun yillardin béri dunya putbol sehniside netije qazinalmay kéliwatqan xitay hökümitining bügünki künde Uyghurlarning putbolgha bolghan tughma talanti, mahariti we jasaritidin paydilinip, uni “Jungxu'a milliti” niqabigha orap, “Bir chalmida ikki paxtek soquwatqan” liqini ilgiri sürdi.

Ziyaritimizni qobul qilghan yuqiriqi mutexessisler nöwette, xitay hökümitining Uyghur élige tenterbiyede nishanliq yardem bérishte “Jungxu'a milliti ortaq éngi” ni chiqish qilishni tekitlishining meqsiti tégi-tektidin élip éytqanda, Uyghur yash tenheriketchilirining öz milliy kimlikini gewdilendürüshi we uningdin pexirlinish rohini cheklep, özlirini xitay milliti we dölitining bir ezasi dep tonushini ishqa ashurush iken.