Патрик вак: “мән сүрәтләр арқилиқ уйғурларниң пиғанини тәсвирлидим!” (1)

Мухбиримиз әзиз
2021.10.05
Патрик вак: “мән сүрәтләр арқилиқ уйғурларниң пиғанини тәсвирлидим!” (1) Фирансийәлик кәспий фотограф патрик вак лагерларни зиярәт қилиш мумкин болмиған әһвалда тартқан лагер сиртидики уйғурларниң чеқиветилгән өйлириниң бири.
Patrick Wack

Уйғур дияридики көләмләшкән лагер системиси һәмдә ирқий қирғинчилиқ көпләп мәлум болғандин кейин ғәрб дунясидики ахбарат саһәсиниң бу һәқтики нәқ мәйдан тәкшүрүш паалийәтлири бир мәһәл зор қизғинлиқ пәйда қилди. Әмма хитай һөкүмитиниң чәтәл мухбирлирини “қаттиқ искәнҗигә елиш” тәдбирлириниң тәсиридә лагерлар һәққидики көплигән соаллар җавабсиз қалди. Әнә шу мәзгилләрдә ‍уйғур дияриға берип-келип туруватқан фирансийәлик кәспий фотограф патрик вак лагерларни зиярәт қилиш мумкин болмиған әһвалда лагер сиртидики уйғурларни, җүмлидин уйғур җәмийитини тәшкил қиливатқан көрүнүшкә “әркин”, әмма реаллиқта “назарәт” кә мәһкум болуватқан уйғурларниң тивишсиз, шуниңдәк сүкүткә толған һес-туйғулирини фото аппаратиниң көзидин намаян қилишни таллиди. Униң бу саһәдә қолға кәлтүргән утуқлири, җүмлидин бу җәрянда охшимиған нуқтилардин тартқан фото сүрәтлириниң әң надир нусхилири таллинип “чаң-тозан” мавзусида нәшр қилинди. 2021-Йили 7-өктәбирдә рәсмий тарқитилидиған бу топламға патрик вак уйғур дияридики уйғур җәмийитиниң охшимиған сәһипилиридин тартқан 71 парчә фото сүрәт киргүзүлгән. Топламда фото сүрәтләр һәмдә апторниң шәхсий саяһәт мусаписи арқилиқ уйғур җәмийитиниң 2016-йилидин 2019-йилиғичә болған маддий җәһәттики көзгә челиқарлиқ өзгиришлири җанлиқ тәсвирләп берилиду. Йәнә келип техи йеқинқи йилларғичә уйғур диярида көп қетим биваситә әмәлий тәкшүрүштә болған уйғуршунас алимлардин америкадики помона университетиниң профессори дру гладней (Dru C. Gladney) Вә фирансийәдики бордо монтейн университетиниң профессори реми кастетс (Rémi Castets) бу сүрәтләр үчүн омуми учур орнида берилгән текисткә қәләм тәврәткәниди. Топламниң инглиз, фирансуз вә герман тиллирида нәшр қилиниши болса техиму көп оқурмәнләрниң сүрәтләр арқилиқ уйғур җәмийитиниң нөвәттики реаллиқини тонуп йетишигә қулайлиқ яратқан иди.

Дәрвәқә патрик вакниң үрүмчидин башланған сәпири униңға һәрқайси вилайәт вә шәһәрләрдики уйғурларниң йәнҗилгән роһийәт дунясини қисмән болсиму һес қилиш шараитиға игә қилди. У бу һәқтики сөһбитимиз җәрянида бу тоғрисида тохтилип, буниң алаһидә бир қизиқишниң түрткисидә оттуриға чиққан “өзгичә байқаш” болғанлиқини тилға алди.

“мән әмәлийәттә бу тема үчүн ишләшни 2016-йили башлиғанидим. Шу вақитта хитайда туруватқинимға аллиқачан он йил болуп қалғаниди. Мән шаңхәйдә туридиған болуп, хитайни вә асияниң көп қисим җайлирини кезип чиққанидим. Шу вақитларда мән өзим хитайда болсамму хитайға охшимайдиған җайлар һәққидики бир әсәр һәққидә ишләватқанидим. Аңғичә мән чоңчиң, ички моңғул қатарлиқ җайларға бардим. Әмма мән һәммидинму бәкрәк уйғур райониға қизиқип қалдим. Чүнки бу вақитларда ‛бир бәлвағ бир йол‚ қурулуши йеңидин башлиниватқан мәзгилләр иди. Йәнә келип бу җайдики түркий тиллиқ хәлқләрниң һаяти маңа бәк қизиқарлиқ туюлди. Мениң бир достум шу вақитта ‛американиң ғәрбий қисмини ечиш‚ һәрикити һәққидә сөзләп бәргәниди. Шуниң билән мәндә бу һални ‛хитайниң ғәрби қисимни ечиши‚ билән селиштуруп беқиш истики туғулди. Әмма мениң селиштурмақчи болғанлирим 2018-йилиға кәлгәндә уйғур районида мисли көрүлмигән зор тутқун билән орун алмашти. Нәтиҗидә мән ‛ғәрби қисимни ечиш‚ниң нәтиҗисини ахириға елип чиқай, дәп ойлап 2019-йили бу җайда бир ай турдум. Шуниң билән бу һәқтики иккинчи тема сүпитидә ‛битаб болған түнләр‚ни тамамлидим. Бу икки тема бирлишип қолимиздики ‛чаң-тозан‚ намлиқ бу топламниң асаси болди. Бу топламда болса ашу районниң өткән төт йиллиқ өзгириш әһвали тәпсилий баян қилинди.”

Патрик вакниң қолидики хитай һөкүмитиниң “хизмәт виза” си униңға көп қисим чәтәллик мухбирлар баралмиған уйғур шәһәрлиригә вә наһийәлиригә бериш шараити яритип бәргән. Буниң билән у үрүмчи, турпан, қумул, алтай, ғулҗа, ақсу, қәшқәр, хотән, ташқорған қатарлиқ җайларниң һәммисигила барған. Әмма униң һәр бир җайда көргәнлири хитай һөкүмитиниң давам қиливатқан қирғинчилиқ сиясәтлири уйғур җәмийитигә қандақ ақивәтләрни елип келиватқанлиқини охшимиған нуқтилардин намаян қилип, униң көз өңидә тәдриҗий һалда бир пүтүн мәнзирини һасил қилған. У мундақ деди:

“әң ахирқи сәпиримдә шундақ лагерларни көрдүм. Әмма мән лагерниң алдиға берип аппаратимни тоғрилап сүрәткә елиш имканийитигә игә әмәс идим. Чүнки буниңда мән қолға елинишим һәмдә қайта бу районға келәлмәс болуп қелишим ениқ иди. Бир қетим үрүмчидә бир такси шопури уқушмастин мени нәқ шундақ бир лагерниң алдиға чүшүрүп қойди. Мән өзүмниң ‛хата‚ җайға келип қалғанлиқимни байқап бу йәрдин кетәй, дәп арқамға бурулдум. Әмма пуқрачә кийингән сақчилар тезла мени қоршивелип бир ишханиға елип кирди һәмдә икки саәтчә тохтимастин сораққа тартти. Нәдин кәлгәнликим, бу җайда аппарат көтүрүп немә қиливатқанлиқим дегәнләрни қайта-қайта сориди. Шу вақитта мән ашу лагерниң дәрвазиси алдида болғанлиқим үчүн кишиләрни лагердин елип чиқиватқан мәнзирини көрдүм. Әмма мениң ипадилимәкчи болғанлирим лагерларниң егиз қоршав тамлири яки көзитиш мунарлири дегәнләр әмәс, әксичә өткән бирнәччә йиллиқ сиясий вәзийәтниң уйғур районидики мәнзирини қайси дәриҗидә өзгәртивәткәнликини әкс әттүрүш иди. Әнә шу тәриқидә 2019-йили бу районға қайта кәлгинимдә өткән үч йил ичидә райондики омуми мәнзирә қияпитидә ғайәт зор өзгиришниң рояпқа чиққанлиқини байқидим: аялларниң бешидики яғлиқ пүтүнләй ғайиб болған, мәсчитләр пүтүнләй тақалған, миллий мәдәнийәтни әкс әттүргүчи барлиқ диний вә миллий имарәтләр пүтүнләй чеқип ташланған. Болупму уйғурлардики бир қаримаққа оттура шәрқ районидикигә охшап кетидиған һәрқандақ нәрсә йоқитиветилгәниди. Һәтта диний муәссәсә болмиған базарлар вә сода сарайлириниң гүмбәзсиман өгзилириму пүтүнләй қомуруп ташлинип түзливетилгән, йәнә келип ғайәт зор телевизийә екранлирида ши җинпиңниң уйғурларниң ‛бешини силаватқан‚ көрүнүши һәммила җайда көзгә челиқидиған болуп кәткән икән. Қисқиси, пүткүл районниң ташқи қияпити пүтүнләй өзгирип ичкиридики хитай шәһәрлиригә охшитип қоюлғаниди”.

Патрик вак өзиниң көп қетимлиқ саяһәт сәпиридә алаһидә диққәт қилған бир һадисә уйғур дияридики уйғур вә хитайларға қарита иҗра қилиниватқан ашкара айримичилиқ сиясәтлири болған. Бу аччиқ реаллиқму уйғур дияридики “йәрлик тәдбирләр” ниң әмәлийәттә уйғурларни контрол қилишниң қошумчә чарилири сүпитидә иҗра қилиниватқанлиқини толуқ һес қилишиға түрткә болған.

“шинҗаңда кәң омумлашқан иқтисадий җәһәттики айримичилиқ һадисисини һәммила җайда көрүвелиш мумкин, десәкму болиду. Мисал алсақ, бу райондики нефит қезиш хизмити байлиқ яритиватқан бир чоң саһә һесаблиниду. Йәнә алсақ һүл муәссәсә қурулуши болған йол ясашму бу райондики ғайәт зор мәбләғ сәрп қилинған бир түр. Әмма мән бу саһәләрдә ишләватқанларниң һәммисила хитай икәнликини, уйғурларниң бу хилдики байлиқ яритидиған асаслиқ түрләргә йеқин келәлмәйдиғанлиқини көрдүм. Әмма кевәзликләрдә пахта териватқанларниң һәммисила уйғурлар икән. Бу хилдики ашкара айримичилиқ сиясити түпәйлидин уйғурларниң паалийити бу хилдики зор соммилиқ қиммәт яритидиған саһәләрниң даирисидин сиқип чиқириветилгән. Бу һал бизгә америка ички уруши (1861-1865) дин илгири қара тәнлик қуллар американиң җәнубий қисмидики кевәзликләрдә әрзан баһалиқ әмгәк күчи сүпитидә пахта териш билән мәшғул болған тарихни әслитиду. Шу вақитта ашу қара тәнлик қулларму дөләтниң иқтисадий ғол системисидин чәттә қалдурулған. 2016-Йиллирила башлинип болған һәрбий һаләт шәклидики назарәт 2019-йилиға кәлгәндә қарисам юқири пәллигә йетип пүткүл район һәқиқий йосундики үсти очуқ түрмигә айлинипту. Көзитиш камералири вә сақчи понкитлири орнитилмиған һечнә қалмапту. Бу вақитта уйғурларға тәвә нурғун қоро-җайларниң чөлдәрәп қалғанлиқини, уйғурларниң тәкшүрүлмәйдиған һечнәрсиси қалмиғанлиқини, рәстә-магизинларға киридиған уйғурларни һәр қетимда худди айрудрумдикигә охшаш тәкшүридиғанлиқини, әмма бу тәдбирләрниң һечқайси хитайларға қоллинилмайдиғанлиқини көрдүм.”

Бу программиниң давамиға қизиқсаңлар диққитиңлар кейинки програмимизда болсун.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.