Pa'ul sharar :“Uyghurlar uchratqan zulum yuqiri pen téxnikiliq mustebitlikning eng chékidin ashqan nusxisi”

Muxbirimiz irade
2023.05.05
lager-kamera-kocha.jpg Kochidiki közitish kaméralirining astida kétiwatqan oqughuchilar. 2019-Yili 4-iyun, aqtu.
AFP

 Amérika dölet mejlisi qarmiqidiki “Amérika-xitay iqtisad we bixeterlikni bahalash komitéti” da (The U. S. -China Economic and Security Review Commission) Xitayning amérika we shundaqla dunyadiki qanun bilen idare qilish sistémisini nezerdin saqit qilishqa urunushi, yuqiri pen-téxnikigha tayan'ghan mustebit tüzümni qandaq qilip yéyishqa urunuwatqanliqi heqqide bir ispat anglash yighini ötküzüldi. Amérikadiki herqaysi nopuzluq tetqiqat organliridin we uniwérsitétlardin kelgen mutexessisler guwahliq bergen bu ispat anglash yighinida Uyghurlar uchrawatqan yuqiri téxnikiliq zulumning dunyada hazirghiche körülüp baqmighan bir zulumluqi bayan qilin'ghan hemde buning pütün dunyagha keng tarqilip kétishining aldini élishning zörürlüki tekitlen'gen.

Yuqiridiki bu sözni amérika bixeterlik merkizi namliq tetqiqat merkizining mu'awin re'isi we tetqiqat diréktori pa'ul sharar (Paul Scharre) qilghan. U sözide “Xitay kompartiyesi Uyghurlargha qarita rehimsizlerche irqiy qirghinchiliq we basturush herikiti yürgüzüwatqan shinjangda yuqiri pen-téxnikiliq mustebitlikning eng chékidin ashqan nusxisi mewjuttur” dégen.

U yene mundaq dégen:

“Xitayning hazir dölet ichi we sirtida yéngiche reqemlik mustebitlikning bashlamchisi bolup, pütün dunyaning erkinlikige chongqur tehdit élip kéliwatqanliqini, amérikaning choqum bashqa démokratik döletler bilen hemkarliship, pen-téxnikining bundaq qanunsiz ishlitilishige qarshi turushi kérek” .

Pa'ul sharar xitay hökümitining chiray tonush, awazni tonush hemde yene ademlerning méngish sheklini tonush qatarliq sün'iy eqil qorallirini tereqqiy qilduruwatqanliqi؛ barmaq izi, qan ewrishkisi, awazi, köz qarichuqi, yüz süriti we gén uchuri qatarliqlardin terkib tapqan bi'ologiyelik sanliq melumat ambiri quruwatqanliqi؛ ayrodrom, méhmanxana, banka, poyiz istansisi, métro, zawut, turalghu öy we hetta ammiwi hajetxanilarda chiray tonush kaméraliri ornatqanliqi؛ Wi-Fi arqiliq yéqin etraptiki téléfon we kompyutérlardin uchur toplaydighanliqi hetta ademlerning kündilik herikiti, mashina we téléfon ishlitish, may qachilash ponkitigha bérishi, tok ishlitish miqdarinimu iz qoghlap tekshüridighan saqchi yumshaq détalliri qatarliqlar arqiliq kücheytilgen mustebit tüzümini yolgha qoyuwatqanliqini bildürgen.

U bolupmu xitayning mexsus Uyghurlarni perqlendürüsh iqtidarigha ige chiray tonush sistémisi tereqqiy qildurghanliqini alahide eskertken.

Pa'ul sharar guwahliq bérish yighinidiki sözide, chékidin ashqan yuqiri téxnikiliq mustebitlikning kowid yuqumi mezgilide xitay miqyasi boyiche qismen qollinilip, xitay puqralirigha bolghan qamalningmu ashqanliqi, xitay hökümitining hazirghiche nazaret téxnikilirini az dégende 80 döletke éksport qilghanliqini dégen. U yighinda komitét ezalirini “Kontrol qilinmighan ehwal astida, xitayning yuqiri pen-téxnikigha tayan'ghan kücheytilgen basturush endizisi keng tarqilip yershari erkinliki we xususiy erkinlikke chongqur xiris élip kélidu.” dep agahlandurghan.

Pa'ul shararning qarishiche, xitay kompartiyesi reqemlik mustebitlik endizisini halqiliq reqemlik ul eslihege bolghan igidarliq hoquqini kéngeytish we téxnikiliq ölchem belgilesh organlirida muhim orunni igilesh qatarliq wasitiler arqiliq özining yuqiri téxnikiliq mustebitlikini xelq'arada omumlashturushqa urunuwatqan bolup, buning aldini almighan teqdirde intayin xeterlik aqiwet kélip chiqidiken.

Shunga u sözide amérikaliq qanun tüzgüchilerge teklip bérip, ularni reqemlik téxnikini bashquridighan qanunlarni chiqirishni tézlitish, sanliq melumat mexpiyetlikige munasiwetlik qanunlarni kücheytish, amérikaning reqemlik ul eslihelirini xitayning igidarliq hoquqidin qoghdash, tik-tokqa oxshash xitay eplirini chekleshke chaqirghan. Bolupmu u amérika hökümitining yéngidin tereqqiy qiliwatqan yuqiri pen-téxnikini bashqurushqa a'it yershariwi qa'idilerni tüzüp chiqishqa aktip qatnishishining intayin muhimliqini eskertken.

Mezkur ispat anglash yighinida, herqaysi orunlardin kelgen mutexessisler xitay hökümitining amérika shirketlirige, amérikaning menpe'etige we hemde dölet bixeterlikige peyda qiliwatqan xirisliri heqqide muhim doklatlarni sun'ghan we pikir-tekliplirini otturigha qoyghan.  

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.