Istanbulda perhat tursun qatarliq türmige qamalghan Uyghur ediblirining qismiti muhakime qilindi

Istanbuldiki profél neshriyatining uyushturushi bilen ötküzülgen “Arqa kochida perhat tursun we hazirqi zaman Uyghur edebiyatining yoqalghan awazliri” dégen témidiki yighindin körünüsh. 2024-Yili 29-iyun, istanbul.

Istanbuldiki profél neshriyatining uyushturushi bilen 29-iyun küni istanbuldiki döletlik “Rami kutupxanisi” da “Arqa kochida perhat tursun we hazirqi zaman Uyghur edebiyatining yoqalghan awazliri” dégen témida yighin échildi we perhat tursun qatarliq Uyghur yazghuchi-sha'irlar toghrisida pikir-analiz yürgüzüldi.

Yighinda enqere uniwérsitéti oqutquchisi, piroféssor erkin emet, istanbul uniwérsitéti edebiyat fakultéti hazirqi zaman türk shiwéliri we edebiyatliri bölümi oqutquchisi, dotsént rahile qeshqerli teklip bilen qatniship söz qildi we Uyghur hazirqi zaman edebiyati we yoqap ketken yazghuchi sha'irlar toghrisida toxtaldi.

Bu yighin eslide Uyghur yazghuchi perhat tursunning “Chong sheher” namliq kitabining türkche neshr qilinishi munasiwiti bilen mezkur kitabni neshr qilghan profél neshriyati teripidin uyushturulghan bolup, söz qilghuchilar, yazghuchi perhat tursun we uning meshhur esiri “Chong sheher” toghrisida alahide toxtaldi.

RFA/Arslan

Yighinda söz qilghan istanbul uniwérsitéti til-edebiyat fakultéti hazirqi zaman türk shiwéliri we edebiyatliri bölümi oqutquchisi rahile qeshqerli xanim, “Hazirqi zaman Uyghur edebiyatining yoqalghan awazliri” dégen témida söz qilip perhat tursun qatarliq yüzlerche Uyghur yazghuchi-sha'irlarning iz-déreksiz yoqap ketkenlikini tekitlidi we “Özlirining milliy kimliki we medeniyitini qoghdash yolida özlirini pida qilghan yüzlerche belki minglarche Uyghur ziyaliylar mewjut”, dédi.

U mundaq dédi: “Perhat tursun qatarliq nurghunlighan ziyaliylirimiz türme we lagérlargha qamaldi, hayatidin ayrildi, iz-déreksiz ghayib boldi, bezilirining jazagha höküm qilin'ghanliqi ashkarilan'ghan bolsimu bezilirining qeyerde ikenlikini héch kim bilmeydu, bulardin 435 kishining isimliri ispatlandi. Chünki, bularning köpinchisi xelq arisida tonulghan meshhur shexsler bolup, bulardin bashqa yene tonulmighan we isimliri yézilmighan nurghunlighan magistir we doktorantlar we milliy kimliki we medeniyiti üchün xizmet qilghan nurghun ziyaliylarning aqiwitidin héch qandaq xewer élinmidi.”

Doktor rahile qeshqerli yene mundaq dédi: “Perhat tursun doktor unwani alghan bir ilmiy tetqiqatchi yazghuchi idi, u xitayning Uyghurlar üstidin irqiy ayrimichiliq we irqiy qirghinchiliq élip baridighanliqini aldin hés qilghan we buni ‛chong sheher‚ namliq esiride muweppeqiyetlik bir shekilde bayan qilghan”.

Perhat tursun 22 yéshida yézip chiqqan “Chong sheher” namliq romanidiki namsiz bash qehriman Uyghur diyaridiki taghliq rayonlarning biride dunyagha kelgen. Yashliq dewride bolsa xitayning paytexti béyjinggha oqushqa bérip, aliy mektep hayatini shu jayda ötküzgen. Oqush püttürgendin kéyin “Idaridin olturaq öy teqsim qilip bérishni telep qilmasliq” sherti bilen ürümchidiki tolimu zérikishlik bir idarige xizmetke teqsim qilin'ghan. Bu romanda namsiz qehriman 1990-yillirining bir axshimi sörün telet chong sheherning kochilirida bir dessep ikki dessep yüridu. Shu jeryanda xizmet ornida yüz bergen bir qatar ishlar, baliliq dewrini ötküzgen xilwettiki sehra hayati we bu heqtiki séghinishlar birdinla uning yürek-baghrini lexte-lexte qiliwétidu. Shuning bilen u kéchini tanggha ulash üchün, bir xatirjem makan izdep axiri eqlidin ézip qalidu.

In'gliz we gollandiye tillirigha terjime qilinip neshr qilin'ghan bu kitabni türkchige terjime qilghan Uyghur ziyaliysi piroféssor doktor erkin emet yighinda, bu kitab toghrisida toxtilip mundaq dédi: “Men bu romanni oqughandin kéyin özümni xuddi shu romandiki namsiz bash qehriman'gha oxshash hés qildim, chünki uning kechürmishliri méning béyjingda oquwatqan yillarda, kéyin béyjing merkizi milletler uniwérsitétida xizmet qilishqa bashlighan yillarda her yili yazliq tetilde yurtum qeshqerge qaytish üchün ürümchige kelgende béshimdin ötken weqelerge oxshash idi. Sheherge kiripla özümni xuddi héch kimim yoqtek yalghuzluq hés qilattim, yatsirayttim, chünki u yerde xitaylarning nopusi barghanséri köpiyiwatatti we ürümchi Uyghurning shehiridin özgiriwatqandek hés qilattim, Uyghurlar öz yurtlirida chetke qéqilip ikkinchi sinip mu'amilisige uchraytti, mundaqche éytqanda perhat tursunning bu romani ürümchidiki Uyghur, qazaq, qirghiz, özbék, tatar qatarliq türk xelqlirining terjimani bolghanidi”.

“Arqa kochilar” dep atalghan bu kitabni neshr qilghan istanbuldiki profél neshriyatining tor bétidiki bu kitabni tonushturushta 2017-yilidin buyan yüz minglighan Uyghurning xitayning yighiwélish lagérlirida shübhilik bir shekilde iz-déreksiz yoqap ketkenliki, hazirqi zaman Uyghur edebiyatidiki aldinqi qatardin orun alghan yazghuchi perhat tursunmu ene shulardin biri ikenlikini, uning 2018-yili yoqap kétip kéyin uninggha héch qandaq bir jinayet artilmastin 16 yilliq qamaq jazasigha höküm qilin'ghanliqi tekitlen'gen”.

Kitabning tonushturushida mundaq yézilghan: “Perhat tursunning 1990-yili yézishqa bashlighan ‛arqa kochilar‚ namliq esiri hem tarixiy pakit, hem irqiy kemsitishke uchrighan milletning köp tereplimilik edebiy hékayisi. Öz yurtida chetke qéqilish, ijtima'iy zorawanliq, insan qélipidin chiqqan mu'amilige uchrash, sheherdiki yalghuzluq we yatsirash qatarliq témilarni chöridigen halda yézilghan romanda perhat tursun yash bash pérsonazh kotzéning sözi bilen bizge, zulumgha tolghan dunyani hés qilish tuyghusining qarangghu we shé'iriy xatirisini sundi”.

Yighinda profél neshriyatining tehriri merwe kar xanim söz qilip mundaq dédi: “Yéqindin buyan dunyaning her qaysi jaylirida zorawanliqning küchiyiwatqanliqini körüwatimiz, xususen sherqiy türkistanda bu ehwal téximu éghir dawamlishiwatidu, uchur-axbarat tereqqiy qilip ijtima'iy taratqular arqiliq alaqe qilish tézleshken bolsimu sherqiy türkistan mesilisining küntertipke kelmesliki, héch ish bolmighandek hayatning dawamlishishi bizni epsuslanduridu, shuning üchün biz insanlarni bu heqte chüshenchige ige qilishni közde tutup edebiyat arqiliq bu mesilini küntertipke keltürüshke tirishiwatimiz. Biz awazi qisilghanlarning awazi bolushni aldinqi orun'gha qoyghan bir neshriyat orgini bolush süpitimiz bilen perhat tursunning‛arqa kochilar‚ namliq esirini türkchige terjime qilip neshr qildurduq. Medeniyet we sen'et sahesige bu ehwalni bildürüshni meqset qilduq. Sherqiy türkistan xelqi, Uyghur xelqi türkiye bilen qérindashliq baghlinishi bolghan bir xelq, kélip chiqishi oxshash bir millet shuning üchün u yerde yüz bériwatqan paji'eler hemmimizning qelbini daghlighan bir yaridur. Her kim öz kespi saheside bu mesile üchün bir ish qilishi kérek, biz bir neshriyat orgini bolush süpitimiz bilen ularning yazghuchilirigha orun bérimiz, ularni tonushturushqa tirishimiz, bu mesilini anglitishni xalighanlargha purset yaritip bérishke tirishimiz, bu kichik bir qedem, emma bu mesilini küntertipte tutushta tesiri bolushini ümid qilimiz, shuning üchün perhat tursunning esirini neshr qilish biz üchün qimmetlik dep qaraymen”.