Tunji “Uyghur kishilik hoquq qanun layihesi” tonushturuldi

Muxbirimiz jüme
2018.11.14
marco-rubio-chris-smith.jpg Amérika dölet mejlisige qarashliq xitay ishliri ijra'iye komitétining 2018-yilliq doklatini tarqitish murasimidin körünüsh. 2018-Yili 10-öktebir, washin'gton.
RFA

Amérika dölet mejlisining bir qisim ezaliri Uyghurlargha munasiwetlik bir qanun layihesi tonushturup, xitayning Uyghur qatarliq milyonlighan musulman xelqlerni lagérlargha qamighanliqini eyiblidi we tramp hökümitini mezkur mesilige küchlük inkas qayturushqa chaqirdi. Bu heqte toxtalghan közetküchiler, mezkur qanun layihesining tarixiy ehmiyetke ige ikenlikni bildürüshti.

“Uyghur kishilik hoquq siyasiti qanun layihesi - 2018” dep atalghan qanun layihesi amérika kéngesh palatasi we awam palatasidiki marko rubi'o, kristofér simit qatarliq 25 neper nopuzluq wekil teripidin tonushturulghan.

17 Betlik mezkur qanun layihesi jem'iy 9 bölümdin terkib tapqan. Layihening deslepki töt bölümide layihening otturigha qoyulushidiki meqset, layihede tilgha élinidighan hökümet we dölet mejlisi apparatlirining isimliri we xitay Uyghur élide yürgüzüwatqan basturush siyasetlirige a'it hazirghiche delillen'gen sanliq melumatlar tepsiliy misallar bilen bayan qilin'ghan. Axirqi besh bölümide munasiwetlik chare we élishqa tégishlik siyasiy tedbirler tonushturulghan.

Bu qismida amérika prézidénti xitay hökümitining türkiy tilliq musulmanlargha yürgüzüwatqan depsendichilik siyasetlirini eyibleshke xitay re'isi shi jinpingni “Siyasiy qayta terbiyelesh lagérliri” ni derhal taqashqa chaqirishqa dewet qilin'ghan.

Qanun layihesining bu qismida dölet mejlisi ezaliri öz meydanini mundaq ipadileshken: “Amérika prézidénti xitay hökmitining türkiy tilliq musulmanlargha séliwatqan zulumlirini eyiblishi we xitay re'isi shi jinpingni bu éghir zulumlarni étirap qilishqa, nöwettiki siyasiti keltürüp chiqarghusi bolghan uzun muddetlik yaman aqiwetni tonup yétishke hemde atalmish “Siyasiy qayta terbiyelesh lagérliri” ni derhal taqap, barliq cheklimilerni élip tashlap, bu rayonda dunyawi étirap qilghan insaniy heqlerni hörmet qilishqa, xitayning ichi-téshidiki öz'ara alaqisi üzülüp qalghanlarning alaqisini derhal eslige keltürüshke chaqirishi kérek.”

Charshenbe küni, mezkur qanun layihesini hemkarliship tonushturghuchilardin kéngesh palatasi ezasi marko rubi'o élan qilghan bayanatida amérika hökümitini Uyghur rayonida qurulghan atalmish “Qayta terbiyelesh lagérliri” da mes'uliyiti bar xitay rehberlirini jawabkarliqqa tartishqa chaqiridi.

U mundaq dédi: “Amérika qoshma shtatliri milyonlarche Uyghur we bashqa musulman azsanliq xelq'ara qamalghan ‛siyasiy qayaqta terbiyelesh lagérliri‚ ni öz ichige alghan éghir derijidiki kishilik hoquq depsendichiliki we belki insaniyetke qarshi jinayetlerde mes'uliyiti bar xitay hökümiti we kommunistik partiyesi elemdarlirining qilmishlirini choqum jawabkarliqqa tartishi kérek.”

Charshenbe küni yene mezkur qanun layihesini birlikte tonushturghuchilardin biri awam palatasi ezasi kristofér simitmu bayanat élan qilip, xitayning Uyghurlargha qaratqan basturush herikitini eyiblidi.

U mundaq dédi: “Xitayda bir milyondin artuq Uyghur we bashqa musulmanlarning lagérlargha qamilishi ademni chöchütidighan qebihliktur. Xelq'ara jama'et buninggha bir insaniyetke qarishi jinayet süpitide mu'amile qilishi kérek.”

U yene xitay “Kespiy terbiyelesh merkezliri” dep perdazlap körsitiwatqan bu lagérlarni “Jaza lagérliri” dep atidi we bundaq bir qilmishqa “21-Eserde hergizmu sebre qilishqa bolmaydighanliqi” ni éytti.

U bayanatida Uyghur kishilik hoquq qanun layihesige izahat berdi. U mundaq dédi: “Bu qanun hökümitimizning béyjing da'irilirining xitayning gherbiy qismidiki ölkiside yashawatqan Uyghur we bashqa étnik az sanliq milletlerning diniy kimliki, medeniyiti we tilini öchürüp tashlash pilanigha qarshi keskin mewqede qarshi turushini qoral bilen teminleydu. Bashta bu éghir kishilik hoquq depsendichilikide qoli bar xitay hökümiti emeldarliri choqum jawabkarliqqa tartilishi kérek. Shuningdin bilen bir waqitta, amérika shirketlirining xitayning shinjang ölkiside yuqiri téxnikiliq saqchi döliti berpa qilishigha yardem qilishini tosush kérek.”

Qanun layihesi amérika awam palatasidiki kristofér simit we tomas s'ozzi qatarliq 10 neper wekil hemde kéngesh palatasidin marko rubi'o, bob mendez we kory gardnér qatarliq 15 neper wekilning ortaq kapletchilikide tonushturulghan.

Marko rubi'o charshenbe élan qilghan mexsus bayanatida mezkur qanun layihesi heqqide toxtilip, Uyghur élidiki nöwettiki krizislarni roshen yorutup béridighan hemde buni hel qilidighan siyasiy tallashlarni körsitidighan bir qanun layihesini tonushturushqa yétekchilik qilghanliqidin pexirlinidighanliqini bildürdi.

Kéngesh palatasi ezasi bob mendez mezkur qanun layihesini marko rubi'o bilen birlikte kéngesh palatasi tereptin tonushturghan wekillerning biri.

U marko rubi'o bilen birlikte élan qilghan bayanatida qanun layihesi heqqide toxtilip mundaq dédi: “Shinjang weziyiti we xitayning Uyghur millitige tutqan mu'amilisi derijidin tashqiri qabahetlik. Bu qanun layihesi xitayning teqib döliti taktikisining négizlik kishilik hoquqlargha tehdit élip kéliwatqanliqini körsitip béridu.”

U yene amérika prézidénti mezkur mesilige inkas qayturushqa chaqirip mundaq dédi: “Prézidéntimiz xitaygha nisbeten éniq we izchil pozitsiye tutup, milyonlighan musulmanlarning bir mustebit hakimiyet teripidin naheq halda türmilerge we emgek lagérlirigha ben qiliniwatqanliqini körmeslikke salmasliqi kérek.”

Bu qanun layihesi heqqide toxtalghan amérikidiki adwokat nury türkel buning bir zor tarixiy ehmiyetke ige layihe ikenlikini bildürdi.

Uningdin bu qanun layiheside yene amérika dölet ishlar ministirliqida shinjang ishlar maslashturghuchisi teyinleshni oylishish, tashqi ishlar ministiri “Xelq'ara magnitski qanuni” ni yürgüzüp, Uyghur éli we bashqa rayonlardiki kishilik hoquq depsendichilikige biwasite chétilghan xitay hökümiti we partiyesi ichidiki emeldarlar we Uyghur aptonom rayonning partiye sékrétari chén chu'en'go qatarliqlargha jaza tedbirliri qollinish, “Erkin asiya radiyosi” ning qatmuqat qiyinchiliqlargha qarimay Uyghur élining nöwettiki weziyiti heqqide dawamliq tepsiliy melumatlarni bérip kéliwatqanliqini medhiyelesh qatarliq mezmunlar alahide közge chéliqidu.

Nuri türkel ependi bashqa gherb ellirinimu amérikini ülge qilip mushundaq qanun layihelirini köplep tonushturushqa chaqirish bilen birge amérikidiki Uyghurlarnimu bu nöwet tonushturulghan “Uyghur kishilik hoquq qanun layihesi” ning netijilik maqullinishini qolgha keltürüsh üchün öz shtatlirining amérika dölet mejlisidiki wekillirini heriketke keltürüshke righbetlendürdi.

Mezkur qanun layihesi tonushturulush aldida awstraliyediki Uyghur pa'aliyetchi we pelsepe penler doktori memtimin elamu feysbokta bir muraji'etname élan qilip amérikidiki Uyghurlarni mezkur qanun layihesining netijilik maqullinishini qolgha keltürüsh üchün heriket qilishqa chaqirghan idi.

Xitayning 1 milyondin artuq Uyghur we qazaqlarni atalmish qayta terbiyelesh lagérlirigha qamighanliqi, yene bir nechche milyon kishini ochuq terbiyelesh merkezlirige bent qilin'ghanliqi otturigha chiqqandin kéyin, mezkur mesile xelq'ara jama'etning küchlük diqqitini qozghighan.

Shundin kéyin amérika dölet mejlisi ezaliridin marko rubi'o qatarliqlar bir nechche qétim bayat we ochuq xetlerni élan qilip, amérika hökümitini mezkur mesilide keskin heriket qollinishqa chaqirip kéliwatqan idi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.