Ölüm jazasi bérilgen Uyghurlargha a'it uchurlarning mexpiy tutuluwatqanliqi bildürüldi

Bügün xelq'ara kechürüm teshkilati dunyadiki ölüm jazasi ijra qilinish ehwaligha a'it yilliq doklatini élan qildi. Mezkur teshkilatning qarishiche, xitay dunyada eng köp ölüm jazasi ijra qilinidighan bir dölet bolush bilen birlikte heqiqiy sanning zadi némiliki hélihem müjmel. Bolupmu térrorluq we zeherlik chékimlik etkeschilik délolirigha chétilip ölümge höküm qilin'ghanlargha a'it uchurlar qattiq mexpiy tutulmaqta.

11-Aprél küni xelq'ara kechürüm teshkilati 2016-yili ichide dunyadiki herqaysi döletlerning ölüm jazasi bérish we ijra qilinish ehwali heqqidiki doklatini élan qildi. Xitay, dunyada ölüm jazasi eng köp ijra qilinidighan dölet bolush süpiti bilen birinchi orunda turghan. Doklattin qarighanda, 2016-yili ichide xitayni hésabqa almighanda dunya miqyasi boyiche jem'iy 1032 kishige ölüm jazasi ijra qilin'ghan. Emma xelq'ara kechürüm teshkilati xitaydiki reqemning dunyadiki omumiy reqemdinmu yuqiriliqini bildürmekte.

Xelq'ara kechürüm teshkilatining eskertishiche, teshkilat gerche bu reqemning mingdin artuqluqigha ishensimu, emma ular xitaydiki tor betliridiki barliq uchur menbelirige tayinip turup, ötken yili ölüm jazasi ijra qilin'ghan peqet 305 délogha a'it uchurnila tépip chiqqan. Téximu diqqet qozghaydighini bu 305 déloning 26 sila xitay sotining resmiy arxipidin orun alghan. Ular yene, xitay sotlirining resmiy arxiplirida, bolupmu térrorluq we zeherlik chékimlik etkeschilik délolirigha chétilip ölüm jazasigha höküm qilin'ghan yaki ijra qilin'ghanlar heqqidiki sanliq melumatlarning peqetla yoqluqini bayqighan.

Xelq'ara kechürüm teshkilatining doklatida éytilishiche, xitay sotlirining resmiy arxipliridin, bolupmu Uyghur élide ijra qilin'ghan ölüm jazalirigha a'it délo arxip uchurini tépish intayin qéyin iken. Ular xitay sotlirining arxiplirini tekshürüsh jeryanida Uyghur élide “Qattiq zerbe bérish” herikiti bashlan'ghan 2012-yilidin 2014-yilighiche bolghan ariliqta ölüm jazasigha höküm qilin'ghanliqi resmiyleshtürülgen we Uyghurlargha munasiwetlik peqet 27 déloni bayqighan. Ular kéyinki yillarda Uyghur élide qattiq zerbe bérish herikiti hessilep kücheygenning eksiche 2015- we 2016-yillirida térrorluqqa chétilip ölümge höküm qilin'ghanlargha a'it héchqandaq bir déloni tapalmighan. Xelq'ara kechürüm teshkilatining washin'gton ishxanisi bashliqi ti kumar ependi bu heqte toxtilip, xitay hökümiti ölüm jazalirigha a'it uchurlarni dölet mexpiyetliki dep élan qilghanliqi üchün uninggha érishishning mumkin bolmaywatqanliqini eskertti.

Xelq'ara kechürüm teshkilatining hésablishiche, xitay sotliridiki ölüm jazalirigha munasiwetlik ashkara omumiy délo 701 bolup, buning ichidiki 27 si Uyghurlargha munasiwetlik. U omumiy reqemning 4 pirsentini igileydiken. Bügün washin'gtondiki Uyghur kishilik hoquq qurulushining tetqiqatchisi hénriy shajéski ependi bu heqte toxtilip, Uyghurlarning xitaydiki omumiy nopusning peqet 7.0 Qisminila igileydighanliqinila nezerde tutqanda bu 4 pirsent dégen reqemning diqqet tartishqa tégishliklikini éytti. Hénriy mundaq dédi : “Menche xelq'ara kechürüm teshkilatining bu doklati intayin muhim. Xitayda ölüm jazaliri intayin mexpiy tutulghachqa heqiqiy reqem éniq bolmisimu, emma uning intayin yuqiriliqi melum. Bolupmu xelq'ara kechürüm teshkilati Uyghurlargha a'it tépip chiqqan reqemler menche nahayiti muhim. U kishini chöchütidu. Yeni kechürüm teshkilati özliri tetqiq qilip tépip chiqqan ölüm jazasi bérilgen délolarning 4 pirsentining Uyghurlargha munasiwetlik ikenlikini we Uyghurlarning xitay nopusining aran 7.0 Pirsentni igileydighanliqini alahide eskertken. Menche bu bizge xitay hökümitining Uyghur élidiki qattiq zerbe bérish heriketlirini qandaq ijra qiliwatqanliqini nahayiti yaxshi ipadilep béridu. Xitay hökümiti xelq'ara qanunlargha xilap bu herikitini derhal ayaghlashturushqa chaqirilishi kérek”.

Xelq'ara kechürüm teshkilatining washin'gtondiki ishxanisi bashliqi ti kumar ependi bügün qilghan sözide ölüm jazasining Uyghur élide ijra qilinish ehwali üstide toxtilip, “Xitayda ijra qiliniwatqan ölüm jazaliri ichide elwette Uyghurlarmu bar. Bizning endishimiz Uyghurlarning milliy we dini kimliklirining perqliq bolushi sewebidin ölüm jazasining asasliq nishanigha aylinip qélishidur” dédi.

Mezkur teshkilatining asiya ishliri diréktori nikolas bikulinmu bügün tiwittér torida qilghan sözide, Uyghurlarning ölüm jazasigha höküm qilinish nisbitining xitaydiki nopusqa nisbeten alahide yuqiri bolushining özlirini qattiq endishige salghanliqini bildürdi.

Xitay hökümiti ölüm jazasigha munasiwetlik reqemlerni “Dölet mexpiyetliki” dep qarighanliqi üchün, xitaydiki emeliy reqemni bilish mumkin bolmasliq bilen birge, xelq'ara kechürüm teshkilati yuqirida özliri igiligen uchurlarni esli heqiqiy reqemning nahayiti az bir qismi bolushi mumkin dep qarimaqta. Nikolas bikulin doklatni élan qilish munasiwiti bilen axbaratqa bergen bayanatidimu buni eskertip, “Xitay xelq'arada lidérliq rolini élishqa tirishiwatidu. Biraq u ölüm jazasi ijra qilishqa oxshash bir selbiy rolda dunyagha lidérliq qiliwatidu” dégen. U yene “Héchqandaq bir dölet xitaydek köp, xitaydek mexpiy, xitaydek téz sür'ette ölüm jazasi ijra qilmaydu” dep eskertken.

Hénriy shajéski sözide xitaydiki térrorluqqa qarshi turush nami astida élip bériliwatqan heriketlerning ochuq-ashkariliqtin yiraq ikenliki we buning xelq'araning bésimi bilen özgertilishi kéreklikini eskertti. U mundaq dédi : “Biz térrorluqqa chétilghan nurghun délolardiki ochuq-ashkariliq mesiliside xitayning xelq'ara qanunlargha tolimu yat heriketlerni qilghanliqini körüp kéliwatimiz. Xitay hökümiti hazir yéngi élan qiliwatqan qanunlar arqiliq kishilerning bu heqtiki uchurlarni tarqitishinimu qattiq cheklidi. Menche xitay barghanséri ölüm jazaliri,bolupmu térrorluqqa chétilghan dewalardiki uchurlarni yoshurushni kücheytiwatidu. Shunga xelq'ara jem'iyet bu mesilige diqqet qilishi kérek. Bolupmu xitaydiki térrorluqning menisining intayin kenglikini nezerde tutqanda, xitay hökümitining térrorluqni bahane qilip turup, Uyghurlargha qarita ijra qiliwatqan ölüm jazaliri diqqet qozghishi kérek.”

Xelq'ara kechürüm teshkilati öz doklatida we s n n qatarliq axbarat organlirigha bergen bayanatida, xitay hökümitini derhal barliq ölüm jazasigha höküm qilin'ghanlar, ölüm jazasi bérilip ijra qilin'ghanlar we shuningdek munasiwetlik délolargha a'it barliq uchurlarni ashkarilashni, sot mehkimilirining tor betliride resmiy reqemlerni qoyushni we ölüm jazasi ijra qilinidighan türlerni azaytishni telep qilghan.