Xitay sodigerning qaghiliq weziyiti heqqidiki shikayiti (4)

“Nöwettiki muqimliq tedbirliri téximu qattiq qarshiliqni qozghishidin ensireymen”

2007-Yili shendung ölkisidin qaghiliqqa kélip shirket achqan bir xitay sodiger, yéqinqi 10 yildin buyan qaghiliqta barghanche kücheygen muqimliq tedbirliridin endishisini ipadilidi. Söhbitimizning bügünki qismida, u nöwette yolgha qoyulghan qattiq bixeterlik tedbirliri seweblik qarimaqqa weziyet tinchtek körünsimu, emma Uyghurlardiki barghanche küchiyiwatqan naraziliq keypiyatining téximu qattiq qarshiliqni qozghishidin ensireydighanliqini bildürüp, hökümet da'irilirining nöwettiki siyasitini özgertishini ümid qilidighanliqini ipadilidi.

2007-Yildin buyan özining qaghiliqta tijaret qiliwatqanliqini bildürgen xitay sodiger, nöwette Uyghurlargha qaritilghan diniy étiqad cheklimisi, dölet tili namida ma'aripni xitaylashturush siyasiti, muqimliqni bahane qilip, Uyghurlarning öz yurtidin sirtlargha chiqip erkin ishlishini cheklesh we idiyiwi terbiye namida siyasiy öginishke mejburlash, hemme jaygha közitish kaméralirini ornitish, saqchilarni hessilep köpeytish qatarliq muqimliq tedbirlirining körünüshte ünümi boluwatqandek qilsimu, emma bu xil qattiq siyaset-belgilimilerning Uyghurlarning naraziliqini barghanche kücheytip, yerliktiki Uyghurlar bilen xitay hökümiti we xitay köchmenliri otturisidiki ziddiyetni barghanche ötkürleshtürüwatqanliqini agahlandurdi.

Muxbir: sizningche, nöwette qaghiliqta diniy keypiyat qoyuqmu?

Xitay sodiger:‏ hökümet bulturdin bashlap bu yerde bu mesilini yeni diniy étiqad mesilisini nuqtiliq tutti. Emma, buning chong ünümi bolmidi dep qaraymen. Bilishimche, bu yil ramzan mezgilide yenila %90 tin artuq Uyghur yenila(mexpiy) roza tutti.

Muxbir: ‏shundaqmu? 90% tin artuq adem roza tutqan bolsa, mekteplerdiki oqutquchi-oqughuchilarchu? Uyghurlar hazir yürgüzülüwatqan dölet tili ma'aripigha qandaq inkasta?

Xitay sodiger:‏ mekteplerdiki oqutquchi-oqughuchilarni taza bilmeydikenmen. Emma, hazir dölet tili ma'aripi balilardin bashlapla yürgüzülüwatidu.

Muxbir: igilishimizche, bu yil 9-aydin bashlap mekteplerde Uyghur tili derslikliri ishlitilmeydiken, dölet tili namidiki xitayche derslikler ishlitilidiken. Yerliktiki inkaslardin birqisim kishilerning buninggha narazi bolghanliqi melum. Sizdin bu ehwalni bilip baqay dégen.

Xitay sodiger: naraziliqi elwette küchlük bolidu-de. Sen ulardin mejburlash wasitisi bilen öz tilingdiki derslikni ishlitishni telep qilsang, naraziliq keypiyatimu küchlük bolidu‏-de.

Muxbir:‏ sizningche, yeni siler xen millitining qarishiche, hökümet hazir yürgüzüwatqan bir qisim tedbirlerde radikallishish küchlükmu? xitay sodiger:-elwette méningche, bir qisim tedbirlerde radikalliq éghir boluwatidu.

Muxbir: biz bezi resim we körünüshlerdin saqchilar we qoralliq eskerlerning kochilarda qoralliq posta turghanliqini körduq. (Xitayning) hökümet taratqulirida buning puqralargha xatirjemlik tuyghusi bérish üchün élin'ghan tedbir ikenliki tekitlenmekte. Emma, chet'el taratqulirida bu xil qattiq tedbirlerning kishilerde qorqunch tuyghusi peyda qilidighanliqi tilgha élinmaqta. Sizningche qandaq?

Xitay sodiger: méningche, bu xil ehwal yerlik Uyghurlarda wehime we qorqunch tuyghusi qozghaydu. Hés qilishimche, naraziliq keypiyati küchlük, düshmenlik nezirini ularning közidin körüsh mumkin, emma, ular sizge buni éytmaydu. Hazir Uyghurlardiki naraziliq keypiyati barghanche küchiyiwatidu we topliniwatidu, bu méni ensiritidu.

Muxbir: silerge oxshash shirket ashqan karxanichilar, bu tedbirlerning tijaritinglardiki eks tesirini inkas qilmidinglarmu? hazir bir belwagh bir yol iqtisadiy qurulushi tekitliniwatidighu?

Xitay sodiger: hey némisini deysiz? hazir yerlikning siyasiti hemmide muqimliqni tekitlesh, muqimliq xizmitini ching tutush. Ular üchün iqtisadiy qurulush mesile emes.

Bu xitay sodiger eger yerlik da'iriler öz siyasitide yenila muqimliqni tekitlep, Uyghurlargha qarita bashqurush, boysundurush xaraktéridiki siyasetni dawamlashtursa, yéqin kelgüside 2009-yildiki 5-iyul naraziliq weqesidinmu chong bolghan yene bir qétimliq zorawanliq weqesining yüz bérishi mumkinlikini agahlandurdi.

Xitay sodiger: méningche, da'iriler hazir bu jayda muqimliqni saqlashni ziyade tekitligenliki seweblik ziddiyet barghanche ötkürleshken bir weziyetni özi peyda qiliwatidu. Men shinjanggha kelginimge 10 yil bolay dédi. Deslep kelgen chaghlarni séghinish ichide esleymen. U chaghlarda Uyghurlar bilen xenzular azade paranglishattuq, psixik jehettimu tosalghular yoq idi. Hazir bashqilar (Uyghurlarni démekchi) sen bilen sözlishishke jür'et qilalmaydu, rast gépini qilmaydu!

U nöwette, Uyghur diyarida yürgüzülüwatqan siyasetni “Yuqiri bésimliq basturush siyasiti” dep teriplep, bu xil siyasetning yaman aqiwitidin ensirewatqanliqini mundaq ipadilidi: “Rastini éytqanda, hazir yürgüzülüwatqan bu xil yuqiri bésimliq qattiq basturush siyasiti seweblik, Uyghurlar zor kölemlik qarshiliq herikiti élip bérishqa jür'et qilalmaydu. Emma, men shuni hés qilimenki, Uyghurlardiki naraziliq keypiyati hazir küchiyiwatidu, ulghiyiwatidu. Emma, bu xil qarshiliq keypiyati haman bir küni partlash xaraktérlik heriketke aylinidu. Ulargha qaratqan basturushung kücheygenséri, qarshiliqmu shunche küchlük bolidu. Hazir elwette körünüshte bu xil naraziliq ashkara ipadilenmidi. Emma közitishimche, hazir Uyghurlarda bu xil radikal qarshiliq keypiyati barghanche küchiyiwatidu, eger, yene bir qétimliq zorawanliq qarshiliq yüz berse, uning aqiwiti 5-iyul weqesidinmu éghir bolushi mumkin!”

Muxbir: ‏siz hazir özingizni bixeter hés qilamsiz?

Xitay sodiger: elwette men özümni yenila bixeter hés qilimen. Sewebi men yerlik az sanliq milletler bilen yéqin munasiwetni saqlap keldim. Meyli shirkitimde ishleydighan ishchilar bolsun yaki bashqa Uyghurlar bolsun, men ular bilen da'im mungdishimen, sirdishimen. Uzun yil boldi, méning ular bilen munasiwitim yaxshi. Shunga men ulardin xatirjem.

Söhbitimiz axirida, bu xitay sodigerdin hazir hökümet yürgüzüwatqan siyasetke qarita qandaq teklipliri barliqini sorighinimizda, u hökümetning nöwette yürgüzüwatqan yuqiri bésimliq siyasitini özgertishini, Uyghurlargha erkin yashash pursiti bérishini ümid qilidighanliqini bildürdi.

Muxbir: ‏siz bir sodiger, karxanichi bolush süpitingiz bilen hökümetke qandaq teklip-telepni sunmaqchi?

Xitay sodiger:‏ Uyghurlarda bu xil qarshiliq keypiyatining küchiyishige seweb bolghan eng halqiliq mesile, muqimliqni tutushqila ehmiyet bérilip, ularning turmushi kapaletke ige qilinmidi. Uyghurlar erkin emes. Uyghurlarning sirtlargha chiqip erkin ishlishige, xalighan jaylargha bérip pul tépishigha yol qoyulmaywatidu. Bu xil cheklime peqet qaghiliqtila emes, belki pütkül jenubiy Uyghur rayonida yolgha qoyuldi. Hazir muqimliqni qoghdash üchün hemme adem öz yurtida turushi kérek dégen muqimliq tedbiri yolgha qoyuldi. Bu sewebtin qaghiliq nahiyisidiki Uyghurlarning bashqa jaylargha ishlesh üchün bérishigha ruxset qilinmaydu, hetta Uyghur déhqanlirining öz yézidin ayrilip nahiye tewesidiki shirket-zawutlargha kélip ishlishigimu ruxset qilinmaydu. Shunga hazir bizge oxshash shirket achqanlarmu yerlik Uyghurlarni ishlitishke amalsiz qéliwatimiz. Idiyiside mesile bar dégen bahanide Uyghurlar her xil namlardiki terbiyilesh orunlirigha mejburiy apiriliwatidu. Qaghiliqta hazir töttin bir qisim Uyghur terbiyilesh merkezliride idiyiwi terbiye bahaniside tutqunda, méning shirkitimdinmu 4 Uyghur u jaygha apiriwétildi. Ular nahayiti yawash yaxshi kishiler idi. Méningche, bu ehwal özgertilishi kérek. Eger déhqanlarning qolida pul bolsa, ular pul tapalighan bolsa, ularning sirtlargha bérish erkin ishlishige, pul tépip bayashat yashishigha ruxset qilin'ghan bolsa, ularda bu xil radikalliq idiyisi bolmighan bolatti. Ularmu özlirining bextlik turmushidin waz kéchip, méngishqa bolmaydighan bu yolni tallimighan bolatti. Uyghurlargha nisbeten kengri siyaset yürgüzülüshi kérek, bu hemmimiz üchün paydiliq.

Xitay hökümitining yéqini aylardin buyan Uyghur rayonida, bolupmu jenubiy Uyghur élida bixeterlik tedbirlirini hessilep kücheytkenliki, nöwette xelq'ara taratqularda qiziq nuqtigha aylan'ghan mesililerning biri. Erkin asiya radiyosi qatarliq taratqularda, rayonda saqchi we qoralliq saqchilarning barghanche köpeytilip, Uyghurlarning her xil bahanilerde tutqun qiliniwatqanliqi heqqide yerliktin igiligen ehwallar xewer qiliniwatqan bolsa, roytérs, nyuyork waqti qatarliqlarda xelq'arada tonulghan weziyet analizchilirining Uyghur rayoni heqqidiki bahasi we kishilik hoquq teshkilatlirining doklat-bayanatliridin neqil élinip, Uyghur diyarining “Saqchilar dölitige aylandurulghanliqi” tekitlen'gen idi.

Xitay taratqulirining eng yéqinqi xewerliridimu Uyghur aptonom rayonidiki muqimliqni qoghdash üchün saqchilarning yene köpeytilidighanliqi ilgiri sürülüp, hökümet da'irilirining 2017-yilning kéyinki yérimida Uyghur diyarining “Bixeterlik xadimlirini köpeytish üchün 80 mingdin artuq xizmet ornigha élan chiqarghanliqi” xewer qilin'ghan idi.