Amérika dölet mejliside “Qaraqash höjjetliri” témisida axbarat élan qilish yighini échildi

Muxbirimiz eziz
2020.02.19
qaraqash-hojjetliri-yighindiki-mutehessisler.jpg Amérika dölet mejliside échilghan “Qaraqash höjjetliri” témisidiki axbarat élan qilish yighinigha qatnashqan mutexessisler. 2020-Yili 18-féwral, washin'gton.
RFA/Eziz

Xitay hökümiti Uyghur diyaridiki lagérlar mesiliside “Köp qisim kursantlarning oqush püttürüp öylirige qaytqanliqi” ni zor küch bilen teshwiq qiliwatqanda xoten wilayitining qaraqash nahiyesidiki lagérlargha da'ir bir qisim hökümet höjjetliri dunyagha ashkara boldi.

Bu höjjetler deslepki qedemde qaraqash nahiyesi bostan yézisidiki 311 neper lagér mehbusining arxipi arqiliq muhajirettiki Uyghur jama'iti guwahliq bériwatqan zor kölemlik tutqunning heqiqiy réyalliq ikenlikini yene bir qétim janliq körsitip berdi. Bolupmu lagérgha qamalghanlarning pütünley yolluq bolghan hayatliq sewebliridin lagérlargha qamalghanliqidek paji'eni körsitip bérip, Uyghurlar duch kéliwatqan krizisning mahiyiti yene bir qétim eskertildi. Ene shu höjjetler toghrisida jama'etchilikke melumat bérish üchün amérika dölet mejliside 18-féwral küni axbarat élan qilish yighini ötküzüldi.

Washin'gton shehiridiki Uyghur kishilik hoquq qurulushi we komunizim qurbanliri xatire fondi birlikte uyushturghan “Bir Uyghur nahiyesining derdi: zor tutqun xatiriliri” témisidiki bu yighinda aldi bilen Uyghur kishilik hoquq qurulushining mudiri ömer qanat söz aldi. U nuqtiliq qilip bu qétim ashkarilan'ghan “Qaraqash höjjetliri” ning bir qisim shija'etlik insanlarning zor xeterge tewekkül qilishi arqisida otturigha chiqqanliqini, chünki bu paji'elerning heqiqiy ehwali dunyagha ashkarilanmisa, uningdinmu zor xeterlerge yol échilidighanliqi körsetti. Shuningdek amérika dölet mejliside muzakire qiliniwatqan “Uyghur kishilik hoquq qanun layihesi” ni maqullashning peyti kelgenlikini tekitlep, “Qaraqash höjjetliri sherqiy türkistandiki Uyghurlar duch kéliwatqan paji'ening emdi kütüp turushqa bolmaydighan halgha yetkenlikini, shuning bilen bir waqitta xelq'araning heriketke ötüp, bu ishlargha jiddiy arilishishi lazimliqini teqezza qilidu,” dédi.

Shuningdin kéyin Uyghur kishilik hoquq qurulushining tashqi alaqe ishlargha mes'ul mudiri lu'isa xanim bu qétimqi yighinning tertipi hemde söz qilghuchilarni tonushturup ötti. Aldi bilen Uyghur diyaridiki lagérlar mesiliside zor emgeklerni wujudqa chiqarghan gérmaniyelik mutexessis, kommunizm qurbanliri xatire fondining tetqiqatchisi doktor adryan zénz söz aldi. U “Qaraqash höjjetliri” ni mezmun jehettin tonushturup, uningdiki lagérgha qamalghan kishilerning mutleq köp qismining pilanliq tughut siyasitige xilapliq qilghan hemde “Ishenchlik emes” dep qaralghan kishiler ikenlikini, yene kélip bu kishilerning izchil lagérdin chiqalmay kéliwatqanliqini alahide eskertti.

Uning pikriche, Uyghur diyaridiki lagérlarning deslepki endizisi we teyyarliq xizmetliri 2016-yili awghustta chén chu'en'go sékrétar bolup kélishtin xéli burunla Uyghur diyarining sabiq sékrétari jang chünshyenning qoli arqiliq alliqachan teyyar qilip qoyulghan. Lagérgha qamilidighanlarning tebirimu shu chaghdila békitilip bolun'ghan. Chén chu'en'ge bolsa mushu asasta berpa bolghan saqchi döliti arqiliq aldi bilen Uyghurlarni héchqandaq qarshiliq körsitelmes halgha chüshürüp qoyghan, andin ularni zor kölemde lagérlargha qamighan. “Qariqash höjjetliri” bolsa del mushundaq bir jeryanning emelge éshishini janliq körsitip béridiken.

Bu qétim ashkara bolghan “Qaraqash höjjetliri” ning dunyagha anglinishigha zor töhpe qoshqan Uyghur ziyaliyliridin norwégiyede olturushluq abduweli ayubmu yighinda alahide söz qildi. U bu qétimqi höjjetlerning muhajirettiki Uyghurlargha melum bolushi, ularning delillinishi hemde dunya axbaratlirigha yetküzülüshi heqqide melumat berdi. Shuningdek özlirining bu höjjetlerdiki kishilerning muhajirettiki tughqanlirini izdesh hemde ularni bu heqte guwahliq bérishke teshkillesh xizmiti heqqidimu uchur berdi. Bu jeryanda guwahliq bergüchilerdin beziler özlirining alliqachan 80 yashtin halqighan bowilirining on nechche yildin qamaqqa höküm qilin'ghanliqini éytip berdi.

Abduwelining bildürüshiche, Uyghur diyaridiki lagérlar köpinche sana'et rayonlirida bolup, bu ularni zawutlardiki mejburiy emgekke sélinishini asanlashturidiken. Yene bir qisim lagérlar poyiz istansilirigha yéqin jayda bolup, bu ularni yötkesh ishlirigha qulayliq élip kélidiken. Chünki bu kishiler herqachan türme bilen lagér otturisida almiship turidiken. Lagérlargha qamalghanlarning köp qismi pilanliq tughut siyasitige xilapliq qilish sewebidin tutqun qilin'ghanlar bolup, abduwelining bildürüshiche, xitay hökümiti pilanliq tughuttin sirt perzentlik bolghan Uyghurlarni “Süküt ichide qarshiliq körsetkenler” dep qarighan. Shuningdek buni Uyghurlarning xitayni “Öz dölitimiz” dep étirap qilmighanliqi, shunga “Bu yat dölet” ning qanunlirigha ri'aye qilmasliqni tallishi, dep chüshen'gen. 80-We 90-yillardin kéyin tughulghan Uyghur yashlirining “Ishenchsiz kishiler” din bolup qélishida bolsa yene yalqun rozi qatarliq kishiler yéngidin tüzüp chiqqan “Éghir mesile bilen tolghan” derslik kitablarning del mushu yashlargha “Zeherlik idiyelerni yuqturghanliqi” ni destek qilghan. Shu qatarda pasportqa iltimas qilghan bolsimu pasport élip baqmighan yaki chet'elge chiqip baqmighanlarmu bir yolila lagérgha qamiliwergen. Abduwelining éytishiche, mushu qétimliq “Qaraqash höjjetliri” din bu nuqtini bekmu ochuq körüwalghili bolidiken.

Yighin axirida kishiler özliri qiziqqan mesililer boyiche bes-beste so'allar soridi. Mutexessislermu waqitning yétishiche jawab berdi. Yighindin kéyin bu qétimqi yighinni uyushturghan orunlarning biri bolghan Uyghur kishilik hoquq qurulushining mudiri ömer qanat ayrim ziyaritimizni qobul qilip, bu qétimqi axbarat élan qilish yighinining muhimliqi heqqide melumat berdi.

Doktor adryan zénzni ötkende xitay hökümiti “Merkiziy axbarat idarisining jasusi” dep élan qilghan idi. Biz uning bilen bolghan söhbette xitay hökümitining bu qétimqi “Qaraqash höjjetliri” ni dunyagha ashkarilashta uning oynighan roli seweblik uninggha téximu éghir eyiblerni artishi mumkinlikini éytqinimizda, u buning kari chaghliq ish ikenlikini, eng muhimi bu höjjetlerni dunyagha bildürüsh ikenlikini éytti.

“Méning amérika merkiziy axbarat idarisining xadimi emeslikimning eng küchlük belgisi shuki, men normal közeynek taqaymen. Emma amérika axbarat idarisining xadimliri adette qara közeynek taqaydu. Emdi ‛qaraqash höjjetliri‚ ge kelsek, ularni bekmu istratégiyelik qimmetke ige, dep qaraymen. Chünki buningdin ilgiriki ikki qétimliq ashkara bolghan höjjetler Uyghurlarning béshigha kéliwatqan paji'ening omumi kartinisini janliq teswirlep bergen idi. Bu qétimqi ‛qaraqash höjjetliri‚ bolsa shexslerning ehwali arqiliq ashu omumiy teswirning inchike halqilirini süretlep béridu. Emdi waqit nuqtisidin alghandimu bu shinjangni dawamliq halda dunya axbaratidiki muhim nuqtilardin biri qilip tutup turushqa paydiliq. Shuningdek buni shinjangda zadi néme ishlarning boluwatqanliqini dunyagha bayan qilip bérishning epchil pursiti, désekmu bolidu. Yene bir yaqtin qaraydighan bolsaq bu höjjetlerdin bizge shu nerse melum boliduki, tutqun qilin'ghanlarning köp qismi yash we ottura yashliq erler. Chünki Uyghurlarda köpinche a'ilide erler qarar chiqiridu we a'ilini öz tizginide tutup turidu. Eger bu erler pak-pakize yighishturulup yenchip tashlansa, Uyghurlardiki ijtima'iy qurulmini özgertiwétish jiq asan'gha chüshidu, balilar atisiz yitimlerdin bolup qalidu. Bu yitimler bolsa mekteplerge ewetilip, u jayda xitay medeniyitini qobul qilidu. Bumu medeniyet jehettiki özgertish istratégiyesige neq chüshidu.”

“Qaraqash höjjetliri” ning guwahchilirini izdesh xizmitige zor ejir singdürgen abduweli bu heqte ehwal tonushturup, buningdiki ijabiy we selbiy hadisilerni yene bir qétim tekitlep ötti.

Bu qétimliq axbarat élan qilish yighinigha herqaysi axbarat wasitilirining muxbirliri, Uyghurlar mesilisige qiziqquchi her sahe kishiliri shundaqla bir qisim Uyghur jama'iti qatnashti.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.