Xitay saqchi da'iriliri Uyghur élide “Qishliq opératsiye” herikiti bashlap, chaghan harpisidiki bixeterlikke kapaletlik qilmaqchi bolghan

Washin'gtondin muxbirimiz erkin teyyarlidi
2025.01.08
qishliq-operatsiye-qattiq-basturush Xitay saqchi da'iriliri Uyghur élide “Qishliq opératsiye” - “Qattiq basturush herikiti” bashlap, chaghan harpisidiki bixeterlikke kapaletlik qilmaqchi bolghan. 2025-Yili yanwar.
Photo: RFA

Xitayning Uyghur rayonidiki jama'et xewpsizlik tarmaqliri 2025-yilining kirishi we xitayning 29-yanwar yétip kélidighan chaghan bayrimi yéqinlap kélishige egiship, pütkül rayon miqyasida birdek “Qishliq opératsiye” herikiti bashlap, bixeterlikke kapaletlik qilmaqchi bolghan.

Yéngi yilning kirishi bilen Uyghur élining qomul, ghulja, yerken, altay, cherchen, mekit qatarliq nahiye-sheherlirini öz ichige alghan nurghun jaylirida, j x tarmaqlirining “Qishliq opératsiye” seperwerlik herikiti élip bérilghan. Rayondiki xitay jama'et xewpsizlik da'irilirining qeyt qilishiche, “Qishliq opératsiye” herikiti rayondiki “Bixeterliki murekkep jaylar” ni qarita bashqurushni kücheytishni, shuningdek “Zorawanliq-térrorluq heriketliri” ge qattiq zerbe bérishni téximu chongqurlashturushtek mexsus heriketlerni öz öz ichige élish bilen bir waqitta, yoshurun xewp amillirini aldin'ala bayqash we uni bix halitide bir terep qilish, rayonning yéngi yil we chaghan mezgilidiki muqimliqigha kapaletlik qilish telep qilinmaqta iken.

Qumul sheher éwirghol rayonluq j x idarisining 4-yanwar élip barghan seperwerlik yighinida, “Qishliq opératsiye” ning “Bixeterliki murekkep rayonlar” gha qarita “Merkezleshtürüp bir tutash tazilash we tüzesh” élip bérilidighanliqini élan qilghan. Halbuki, mutexessisler we analizchilar, Uyghur élidiki “Qishliq opératsiye” xitayning memliket xaraktérlik “Qishliq opératsiye” herikitining bir parchisi bolsimu, emma Uyghur rayonidiki “Qishliq opératsiye” ning xitayning bashqa jayliridin perqliq xaraktérlerge ige ikenlikini qeyt qilmaqta.

Ularning qarishiche, “Qishliq opératsiye” ning rayondiki “Bixeterliki murekkep jaylar” gha bolghan bashqurushni kücheytishi, Uyghurlar topliship yashaydighan jaylarni nishan qilidiken, shuningdek 2017-yildin béri lagérlarning wehimisi astida yashawatqan Uyghurlargha bolghan bésimni téximu éghirlashturidiken. Amérikadiki Uyghur kishilik hoquq qurulushining tetqiqat diréktori, doktor hénrik shajéwiski (Henryk Szadziewsk), xitayning memliket xaraktérlik “Qishliq opératsiyesi” ning bashqa jaylarda melum konkrét bir topni nishan qilmighanliqini tekitleydu.

Hénrik shajéwiski mundaq deydu: “Bu heriketning xitayning bashqa ölke we rayonlardiki heriket bilen bolghan perqiy shuki, bu shu rayonlardiki melum bir konkrét ahaliler topini nishan qilmaydu. Eger siz ‛térrorluq we bölgünchilik‚ déginingizde, Uyghurlarni körsetken bolisiz.”

Hénrik shajéwiski yene mundaq deydu: “Shunga, (rayondiki) da'iriler bu qétimliq qishliq basturush yaki ‛qishliq opératsiye‚ heqqide sözligende, ular konkrét bir topni közde tutidu. Biraq bu xitayning bashqa jaylirida undaq emes. Mana bu mezkur rayondiki ‛qishliq opératsiye‚ning bashqa ölkilerdin perqlinidighan achquchluq nuqtisidur”.

Uyghur élidiki j x apparatlirining “Qishliq opératsiye” herikiti, xitay j x ministirliqining ötken yili 11-ayda otturigha qoyghan memliket xaraktérlik “Qishliq opératsiye” herikitining bir parchisi bolup, Uyghur aptonom rayonluq j x nazariti xitay memliketlik j x ministirliqining orunlashturushining arqisidinla rayondiki her qaysi j x tarmaqlirigha yighin échip, “Qishliq opératsiye” herikitini bashlashning konkrét tedbirlirini orunlashturghan. “Shinjang géziti” ning bu heqte bergen xewiride, yighinning “2024-Yili qish pesli we 2025-yilliq chaghan mezgilidiki jem'iyet bixeterlikige qet'iy kapaletlik qilish” ni telep qilghanliqi ilgiri sürülgen idi.

Biz 8-yanwar küni qomul éwirghol rayonluq j x idarisining ishxanisi bilen alaqiliship, bu qétimliq “Qishliq opératsiye” herikitining zerbe bérish nishani we kölimige da'ir so'allarni sorighan iduq. Lékin téléfonimizni qobul qilghan bir ishxana xadimi so'allirimizgha jawab bérishni ret qildi. Uning körsitishiche, so'allirimizgha u jawab bérelmeydiken, uninggha peqet tashqiy teshwiqat orunlirila jawab béreleydiken. Bu xadim “Buninggha méning jawab bérish hoququm yoq” dédi.

Uyghur aptonom rayonluq j x nazaritining ötken yili chaqirghan “Qishliq opératsiye” ni orunlashturush yighini, “Yéngi dewrdiki ‛féngchyaw tejribisi‚de ching turup we tereqqiy qildurup. . . Öz jayida bashqurush mes'uliyiti, köp xil hel qilish méxanizmning yolgha qoyulushini ilgiri sürüsh, xelq ichidiki mesililerni waqtida we ünümlük hel qilish” ni telep qilghan.

Halbuki, “Jéymis towin fondi” qarmiqidiki “Xitay mejmu'asi” ning bash muherriri, qoshumche “Xitay pirogrammisi” ning mudiri aran xopé (Arran Hope )ning “Jéymis towin fondi” torida élan qilghan bu heqtiki doklatida körsitishiche, xitayning bu qétimqi qishliq herikiti “Téximu köp adem küchini hem kölemleshken téxnologiye küchini seperwer qilip, kompartiye döliti apparatlirining ‛aldini élish xaraktérlik basturushi‚ we mesililerni bix halitide hel qilish iqtidarini kücheytish” ni chiqish qilmaqta iken.

Amérikadiki jorji washin'gton uniwérsitétining piroféssori, “Xelq'ara tereqqiyat tetqiqati pirogrammisi” ning diréktori shon robérts (Sean Roberts), nöwette Uyghur rayonida bixeterlikni yenimu kücheytishke bir boshluq yaki bir mumkinchilik qalmighanliqini tekitlimekte. Shon robérts 7-yanwar ziyaritimizni qobul qilghanda mundaq didi: “Uyghur rayonida weziyetni buningdinmu qattiq qilimen déyish bek müshkül. Yene qandaq qoshumche tedbirlerning barliqini bilmeymen. Chünki, rayonda bixeterlikni saqlashning barliq tedbirliri élinip boldi.”

Shan robérts, xewpsizleshtürüshning buningdinmu artuq bolmaydighanliqini tekitleydu. U: “Buning téximu köp tedbirlerge yol échish-achmasliqini bilmeymen, emma bu rayonning xewpsizleshtürülüshi buningdinmu artuq bolmaydu” deydu.

Halbuki, yene bezi analizchilar “Qishliq opératsiye” memliket xaraktérlik heriket bolsimu, emma Uyghur éli uning nuqtiliq rayoni bolghanliqini qeyt qilmaqta. “Béyjing bahari zhornili” ning ali meslihetchisi, amérikadiki xitay weziyet analizchisi xu ping ependi mundaq deydu: “Bu qétimliq qishliq heriket sözde memliket xaraktérlik déyilsimu, emma her qaysi jaylarda perqliq élip bérilmaqta. Nahayiti éniqki, shinjang uning nuqtiliq rayoni bolghan. Shinjang rayonida bu heriketke da'ir xewerlerdin shinjang j x tarmaqlirining bu heriketni téximu qattiq élip bériwatqanliqi melum”.

Xuping ependi yene bu heriketning néme üchün yéngi yil we chaghan bayrimi mezgilide élip bérilghanliqi heqqide toxtilip mundaq deydu: “Éniqki, bu heriket (shinjangda) Uyghur we shuninggha oxshash yerlik milletlerni nishan qilghan. Da'iriler hemme adem bayram bilen aldirash boluwatqan bir peytte, bu heriket arqiliq yerlik milletlerge bolghan kontrolluqni, shundaqla bu milletlerde peyda qilghan wehimining ünümini téximu kücheytmekchi bolmaqta.”

Xu ping ependining qarishiche, bu heriketning ezeldinla qattiq basturuluwatqan Uyghurlargha qaritilishi, xeterlik signal bermekte iken. Xu ping mundaq deydu: “Hökümet bu heriket arqiliq, héchqandaq mesile bolmisimu mesile peyda qilmaqchi. Ular sizni bir terep qilishning bahanisini izdewatqandek qilidu. Shunga, bu tashqiy dunyaning diqqet qilishigha tégishlik intayin xeterlik signaldur”.

Bu qétimliq “Qishliq opératsiye” herikiti, xitayning iqtisadi kasatliship, öy-mülük baziri kiriziske patqan, ishsizliq küchiyip, xitay jem'iyitidiki muqimsizliq amilliri artqan, xitay hökümiti bu rayon'gha téximu köp sayahetchi we meblegh salghuchilarni jelp qilish üchün tirishiwatqan, oxshash bir waqitta yene xitayning daxu'a, xeykang shirkitige oxshash yuqiri téxnikaliq karxanilar Uyghur élidiki hemkarliq türlirige xatime bergen bir peytte qanat yaydurulmaqta.

Halbuki, Uyghur kishilik hoquq qurulushidiki hénrik shajiwéski, da'irilerning “Qishliq heriket” arqiliq, kishilerge ‛bu rayon yenila bizning kontrolluqimizda‚ dégen signalni bermekchi boluwatqanliqini tekitleydu. Hénrik shajéwiski mundaq deydu: “Bu yerde yene bashqilargha, bolupmu meblegh salghuchilarning we kishilerning bu rayon'gha kélishige qarita bu rayon yenila döletning kontrolluqida ikenlikidek signalni bermekchi. Bu yene mezkur rayondiki herqandaq özgirishte yenila bu rayonning bixeterlikige dölet mes'ul, dégen signaldur. Bu signal noqul Uyghurlarghila emes, belki bashqilarghimu bérilmekte”.

Melum bolushiche, xitayning bu qétimqi memliket xaraktérlik “Qishliq opératsiye” herikiti, 11-ayning bashlirida xitay kompartiyesining bash sékrétari shi jinpingning gu'angdung ölkisining juxey shehiride bir kishining aptomobil bilen az dégende 35 kishini soqup öltürüsh weqesige qarita bergen körsetmisige asasen bashlan'ghan. Shi jinping shu qétimliq körsetmiside, barliq rayonlar we alaqidar tarmaqlarning “Chongqur tejribe-sawaq élip xulase chiqirishi, xeterni bix halitide aldini élish hem kontrol qilish” ni telep qilghan.

Shi jinping yene da'irilerning “Ziddiyet we ixtilaplarni waqtida bir terep qilip, ashqun weqelerning qet'iy aldini élishni, xelq ammisining hayati bixeterliki we jem'iyet muqimliqigha kapaletlik qilish” ni otturigha qoyghan idi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.