Qazaqistanning siyasiy we ijtima'iy ehwali heqqide bes-munaziriler kücheymekte

Qazaqistanda prézidénti saylimining ötkinige ikki heptige yéqin waqit bolghan bolsimu, ammiwi axbarat wasitiliri we ijtima'iy torlarda uning netijiliri hemde eldiki weziyet heqqide maqalilerning élan qilinishi, pikir-tekliplerning bérilishi yenimu dawam qilmaqta. Bu xewerlerde bolupmu saylamgha qarshi yüz bergen naraziliq heriketliri we ularning aqiwetliri, xelq'ara teshkilatlarning buninggha munasiwetlik bildürgen inkasliri köpchilikning diqqitini tartqan.

Igilishimizche, 9-iyunda qazaqistanda nöwettin tashqiri prézidént saylimi ötüp, uninggha közetküchi süpitide texminen ming adem qatnashqan, yeni, xelq'ara teshkilatlardin 866, 41 memlikettin 147 wekil bolghan. Saylamgha qatnashqanlar sani 77, 4 pirsentni teshkil qilghan, omumen 6 milyondin oshuq adem awaz bergen. Saylam netijiliri boyiche qasimjomart toqayéf ghalibiyet qazan'ghan. Prézidént saylimigha namzatini körsetkenlerning sani yette ademge yetken bolsimu, asasiy küresh qazaqistan prézidénti wezipisini waqitliq orundighuchi qasimjomart toqayéf we öktichi emirjan qosanof arisida yüz bergen.

Rusiyening “Nowosti” axbarat agéntliqida 18-iyunda élan qilin'ghan wladislaw wodnéfning “Qazaqistanda 300 yéqin saqchi namayish peytide zerdab chekti” namliq maqaliside éytilishiche, 9, 10 we 11-iyun künliri bolupmu nur-sultan we almuta sheherliride saylamgha qarshi naraziliq heriketliri bolup ötken. Maqalida éytilishiche, hazir firansiyede yashawatqan muxter ablyazof qazaqistanliqlarni saylamgha qarshi heriketke hemde saylamgha qatnashmasliqqa chaqirghan. Muxter ablyazof qazaqistanda esebiy teshkilat dep tonulghan “Qazaqistan démokratiyelik saylimi” ning lidéridur. Qarshiliq heriketliri mabeynide yüzligen adem tutqun qilin'ghan.

Qazaqistanda ötken prézidént saylimi, bu elde qéliplashqan weziyet heqqide tekshürüsh organliri, közetküchiler, xelq'ara teshkilatlar néme deydu?

Yene shu “Nowosti” agéntliqida bérilgen “Qazaqistanda prézidént saylimi waqtida 36 jinayi ish yüz bergen” namliq maqalining aptori éwgéniy odinokof qazaqistan jinayi ishlarni tekshürüsh organlirining 36 délo turghuzup, sotqa ewetkenlikini otturigha qoyghan. Tekshürüsh yene ammiwi axbarati wasitiliri hemde ijtima'iy torlardimu yürgüzülüp, buning aqiwitide bezi melumatlar mu'eyyenleshtürülmigen.

“Intérfaks-qazaqistan” agéntliqining xewer qilishiche, qazaqistan parlaménti aliy kéngishining ezasi sa'u'itbék abdraxmanof öz kesipdashlirini qazaqistan jem'iyitide hakimiyetke ishench bildürüsh krizisining piship yétilgenliki üstide oylinishqa chaqirghan. Uning éytishiche, bir yérim milyon qazaqistanliqning öz awazlirini toqayéfning riqabetchilirige bérishi ahalining bir qismining hakimiyetke bolghan ishenchini yoqatqanliqidin dérek béridiken.

“Sputnik” axbarat agéntliqida élan qilin'ghan “Xelq'ara közetküchiler néme üchün qazaqistandiki saylamni maxtidi we tenqidlidi?” namliq maqaliside éytilishiche, musteqil döletler hemkarliqi, shangxey hemkarliq teshkilati, islam hemkarliq teshkilati, türkiy xelqler parlaméntliri kéngishi qatarliq bir nechche teshkilatlar wekilliri omumen qazaqistandiki saylamning qazaqistan qanunlirigha muwapiq halda ötkenlikini mu'eyyenleshtürgen.

Yawropa bixeterlik we hemkarliq teshkilati saylamni ijabiy bahalighan bolsimu, emma puqralar hoquqlirini we erkinliklirini saqlashqa, shundaqla tinchliq heriket we axbarati erkinlikige yol qoyushqa diqqet qilishni bildürgen.

“Azadliq” radiyosi muxbiri nurtay laxanulining 19-iyunda élan qilin'ghan “Xelqning chidami cheksiz emes. Yawropa qazaqliri toqayéfqa xet yazdi” namliq maqaliside keltürülgen melumatlargha qarighanda, yawropada yashawatqan étnik qazaqlarning bir guruppisi qazaqistan prézidénti qasimjomart toqayéfqa ochuq xet yézip, memlikette ötken namayishlar waqtida tutulghanlarni qoyup bérishni sorighan. Xet axirigha daniye, finlandiye we gérmaniyede yashawatqan bir nechche ademning isimliri we téléfon nomurliri bérilgen.

“Azadliq” radiyosining 13-iyundiki xewerliride bérilgen “B d t qazaqistanni qarshiliq heriketlirini basqanliqi üchün tenqidligen” namliq maqalida birleshken döletler teshkilati yénidiki insan heqliri ishxanisining bildürüsh élan qilghanliqini xewer qilghan. Uningda 9 we 10-iyunda qazaqistanda ötken tinchliq qarshiliq heriketliri waqtida ammiwi tutqun qilinishlardin teshwishlinidighanliqini bildürüp, memliket da'irilirini insan heqliri saheside alghan wezipilirini orundashqa chaqirghan.

Igilishimizche, qazaqistanning ilgiriki prézidénti nursultan nezerbayéf istépa bergendin kéyin prézidéntliq wezipisini waqitliq orundashqa kirishken qasimjomart toqayéf qazaqistanning xitay bilen bolghan ilgiriki siyasitini yenimu dawam qilidighanliqini bildürgenidi. Toqayéfning kélishi bilen köp waqit ötmeyla xitay tashqi ishlar ministiri wang yi qazaqistan tashqi ishlar ministiri atamqulof bilen körüshkende qazaqistanning lagérlar mesiliside xitayni toghra chüshen'genliki we qollighanliqi üchün minnetdarliq bildürgen. Melum bolushiche, qazaqistan bügünge qeder Uyghur élidiki lagérlarda yatqan qazaqlarni qutuldurush üchün xitay terep bilen muzakire élip barghan bolsimu, emma xitaygha qarita éniq bir pozitsiye bildürmigen idi. Qazaqistan hökümitining “Ata yurt pida'iyliri” rehbiri sérikjan bilash'oghlini tutqun qilishi hem uni mushu kün'giche boshatmighanliqi kishilik hoquq teshkilatlirining tenqidige uchrap kelmekte.

Siyasetshunas ghalim agélé'u'of qazaqistanda saylam netijilirini qayta qarap chiqishning, siyasiy islahatlarning yüz bérishining mumkin bolmaydighanliqini ilgiri sürüp, mundaq dédi: “Ilgirikidekla nazarbayéf siyasiti yürgüzülidighan bolidu. Küch qollinish siyasiti shuninggha élip kéliduki, nazarbayéflar sulalisi peydin-pey téximu küchke kiridu hem siyasiy weziyetke tesir qilidighan bolidu. Jem'iyet buni xuddi ilgirikidekla chettin bayqap turidu. Mundaq weziyet küzgiche dawam qilidu. Parlamént saylamliri bashlan'ghanda da'iriler özlirining ilgiriki oyunini ishqa qoshidu. Shuning üchün yéqinda héch qandaq bir yaxshilinishlar kütülmeydu.”

Ewézof namidiki edebiyat we sen'et institutining bash ilmiy xadimi, doktor alimjan hemrayéfning pikriche, qazaqistanda musteqilliqtin kéyinki tunji qétimliq hakimiyetni ötküzüp bérish emelge ashqan iken. U mundaq dédi: “Bu hakimiyetni ötküzüp bérish dewri dep hésablaymen. Saylamning bir alahidiliki shuki, u jem'iyettiki ijtima'iy démokratik hadisilerni nahayiti jiddiyleshtürüwetti. Bir qisqila muddette bashqa bir jem'iyetlik weziyetke kirishkenlikimizni hés qilduq.”

Alimjan hemrayéf Uyghurlarningmu bashqa barliq qazaqistanliqlar oxshash elde yüz bériwatqan özgirishlerni yéqindin hés qiliwatqanliqini bildürdi.