Türkiye qazaqistan üchün yawro-asiyadiki eng muhim we ishenchlik shériklerning birige aylanmaqta

Ixtiyariy muxbirimiz oyghan
2022.05.18
Türkiye qazaqistan üchün yawro-asiyadiki eng muhim we ishenchlik shériklerning birige aylanmaqta Türkiye prézidénti erdoghan bilen qazaqistan prézidénti toqayéf enqerediki qarshi élish murasimida qol élishmaqta. 2022-Yili 10-may.
AP

Ammiwiy axbarat wasitilirining melumatlirigha qarighanda, kéyinki waqitlarda türkiyening merkiziy asiyadiki istratégiyelik menpe'etlirining barghanséri küchiyiwatqanliqi otturigha chiqmaqta. Mutexessisler, rusiye we ukra'ina otturisida herbiy toqunush kélip chiqqandin kéyin, türkiyening sabiq sowét ittipaqining ottura asiya jumhuriyetliri, shu jümlidin qazaqistan bilen her sahelerdiki alaqilirining xélila janlan'ghanliqini ilgiri sürmekte. Buningdin tashqiri yene yéqinda qazaqistan prézidénti qasim-jumart toqayéfning türkiyege qilghan resmiy sepirimu ammiwiy axbarat wasitilirining qiziq témilirining birige aylanmaqta.

“Zakon” yéngiliqlar agéntliqi élan qilghan “Kéngeytilgen istratégiyelik shériklik: qazaqistan we türkiye bashliqliri qandaq höjjetlerni imzalidi” namliq maqalide éytilishiche, qazaqistan prézidénti qasim-jomart toqayéf we türkiye prézidénti rejep tayip erdoghan kéngeytilgen istratégiyelik shériklik heqqide birleshme bildürüsh (bayanat) imzalighan. Türkiye paytexti enqerede bolup ötken mezkur uchrishishta prézidéntlarning qatnishishi bilen ikki terepning resmiy wekilliri ammiwiy axbarat wasitiliri, xelq'ara yük toshush, soda, bilim, tenheriket, medeniyet we bashqimu köpligen sahelerde birleshme höjjetlerni imzalighan.

“Zona” tor gézitida bérilgen “Qazaqistan xewp tughulghan peytte türkiyedin himaye sorishi mumkin” namliq maqalide déyilishiche, qazaqistan prézidéntining türkiyege qilghan sepiri ikki dölet arisidiki diplomatik munasiwetlerning ornitilishining 30 yilliqigha béghishlan'ghan iken. Mushu waqit ichide türkiye qazaqistan'gha 4 milyard dollar meblegh salghan bolsa, ikki aridiki towar oboroti yiligha 5 milyard dollargha yetken. Türkiyening ammiwiy axbarat wasitiliri bu seperni “Tarixiy ehmiyetke ige” we “Ikki el munasiwetliride yéngi dewirning bashlinishi” dep atighan.

Maqalidin melum bolushiche, türkiye rehbiri erdoghan ukra'ina mesiliside ikki terep pozitsiyesining oxshaydighanliqini, rusiye we ukra'ina otturisidiki toqunushning türkiy tilliq memliketler arisida hemkarliqning we ömlükning qanchilik muhimliqini körsetkenlikini bildürgen. Öz nöwitide prézidént toqayéf türk tijaretchilirining qatnishishi bilen qazaqistanda 2 milyard dollardin oshuq miqdarda 61 chong layihening emelge ashqanliqini, bügünki künde bolsa 2 yérim milyard dollardin oshuq miqdarda 25 layihening ishlewatqanliqini, kélechekte yene 1 milyard 300 milyon dollardin oshuq miqdarda 54 layihening emeliylishidighanliqi tekitligen.

Maqalide ikki memliket arisida herbiy hemkarliqni kücheytish boyichimu kélishim imzalan'ghanliqi otturigha qoyulghan. Qazaqistanning dölet mudapiye ministirining orunbasari sultan kamalétdinof qazaqistan parlaméntining gheyriy-resmiy söhbet bérish yighinida muxbirlargha zörür bolghan chaghda qazaqistanning türkiyedin yardem sorishi mumkinlikini bildürgen.

Türkiyening merkiziy asiyadiki iqtisadiy we siyasiy tesiri ösüwatqan bir shara'itta, qazaqistanda qandaq istiqballar, özgirishler kütülmekte? buninggha rusiye we xitay qandaq qaraydu?

Radiyomiz ziyaritini qobul qilghan siyasetshunas islam kurayéf ependi qazaqistan we türkiye otturisidiki alaqilerning hem xelq'ara teshkilatlar da'iriside, hem ikki tereplimilik kélishimler da'iriside téz sür'ette tereqqiy étiwatqanliqini otturigha qoyup, mundaq dédi: “Shuni toghra chüshinish kérekki, kéyinki bir nechche yil ichide türkiye özining afriqadiki, asiyadiki géyo-siyasiy menpe'etlirini kéngeytmekte. Türkiye shuning bilen birge ezerbeyjanning taghliq qarabax urushidiki ghalibiyetlirini we ezerbeyjanning öz zéminini qanun asasida qayturuwélishini qollap-quwetlishi bilen özining türkiy tilliq memliketlerge bolghan héssidashliqini we türk dunyasidiki pozitsiyesini delillidi. Bu jehette türk döletliri teshkilati xelq'ara teshkilatqa aylinip, türkiye her bir türk jumhuriyiti, shu jümlidin qazaqistan bilenmu ikki tereplimilik alaqilirini kücheytmekte. Türkiye hazir qazaqistanning yol-transport, her xil qurulush insha'atliri, shu jümlidin bilim, saqliq saqlash binalirini sélish hem bashqimu qazaqistan üchün zörür bolghan layihelerni yürgüzüshke kirishmekte.”

Islam kurayéf yene rusiye we xitayning bügünki künde shekillen'gen weziyetni toghra bahalighan halda qazaqistan we türkiye munasiwetlirige normal qaraydighanliqini otturigha qoyup, mundaq dédi: “Rusiye yawropa bazirigha chiqish üchün türkiyening birdin-bir shérik ikenlikini yaxshi chüshinidu. Shuning üchün türkiye bilen bolghan alaqilirini buzushni xalimaydu. Xitaygha kelsek, u birersining yolini tosushqa intilmeydu. Xitay, qazaqistan bilen türkiye munasiwetlirining qandaq rawajlinishigha qarimay, öz siyasitini yürgüzidu. Qazaqistan we türkiye munasiwetlirining küchiyishining ‛ber belwagh, bir yol‚ layihesining emelge ashurulush sür'etlirini tézlitidighanliqini xitay yaxshi chüshinidu. Shuning üchün xitay bu ikki memliketning yéqinlishishigha menpe'etdar. Hazir rusiyening soda yolliri éghir ehwalgha chüshüp qalghan bir mezgilde qazaqistan xitay üchün qollayliq bir mumkinchilik bolup hésablinidu.”

Yuqirida atalghan maqalide éytilghandek, qazaqistan'gha birer xewp tughulghan mezgilde türkiyedin yardem sorash üchün muraji'et qilish mumkinken. Qazaqistan üchün bu qandaq xewp bolushi mumkin?

Siyasetshunas qehriman ghojamberdi qazaqistan we türkiye rehberliri uchrishishining arqa körünüshige toxtilip, mundaq dédi: “Hazirqi rusiye-ukra'ina urushi xelq'aradiki jughrapiyelik herbiy weziyetning tüp asasidin özgirishige toghra keldi. Mushu weziyetning tesiri uttur ikki döletning her xil höjjetlerni, shu jümlilin herbiy höjjetlerni imzalishigha tesir qildi, dep oylaymen. Chünki rusiyening ukra'inagha hujum qilishidin qazaqistan bir tehditni sézip, ottuz yil türkiye bilen yéqinlishishtin ketken pursetni qaytidin tikleshke heriket qiliwatidu.”

Bu jehette rusiye we xitayning ikki memliketning hemkarlishishigha nisbeten tutqan pozitsiyesi qandaq we buningdin Uyghurlar néme kütidu?

Qehriman ghojamberdi mundaq dédi: “Rusiye merkiziy asiyani tutup qélishqa tirishiwatidu. Lékin urushning aqiwitidin uning tesir da'irisi ajizlishiwatidu. Emdi 21-esirde Uyghurlargha qarshi irqiy qirghinchiliq yürgüzüwatqan hakimmutleq xitay aliqachan merkiziy asiyani özining istratégiyelik tesir da'iriside dep hésablaydu. U mushu da'iride intayin küchlük heriket qiliwatatti, emma yene shu rusiye-ukra'ina urushi sherqiy we gherbiy yawropagha chiqidighan yollirini késip tashlidi. Elwette, xitay merkiziy asiyadiki türkiy döletlerning türkiye bilen yéqinlishishigha qetiy qarshi. Emma türk dunyasida héch bir dölet xitayning Uyghurlargha qaratqan irqiy qirghinchiliqi heqqide qarar almidi. Lékin biz ümid bilen yashaymiz.”

Igilishimizche, türkiye bügün siyasiy, ijtima'iy-iqtisadiy we medeniy sahelerde zor muweppeqiyetlerge yetmekte. Rayon xaraktérdiki mesililerni hel qilishta aktipliq körsitiwatqan türkiyening xelq'aradiki abruyimu barghanséri téz ösmekte. Türkiye, qazaqistan üchün yawro'asiya boshluqidiki eng muhim we ishenchlik shériklerning birige aylanmaqta.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.