Qazaqistandiki Uyghur mektepliri yéngi oqush yilini bashlidi

Chélek yézisidiki abdulla rozibaqiyéf namidiki ottura mektepte bilim künige béghishlan'ghan murasimdin körünüsh. 2022-Yil 1-séntebir, qazaqistan.

Nöwette qazaqistandiki Uyghur ma'aripi yenila özining sistémiliq programmiliri boyiche dawamlashmaqta. Qazaqistan Uyghur tilida bashlan'ghuch, toluqsiz we toluq ottura ma'aripi mukemmel yürgüzülidighan birdin bir dölet bolup qaldi. Lékin Uyghur xelqining asasiy qismi yashaydighan Uyghur élide bolsa Uyghur tilidiki ma'arip emeldin qaldurulghanidi.

1-Séntebirde qazaqistanning barliq omumiy bilim béridighan mektepliride yéngi oqush yili bashlan'ghan bolup, Uyghur mekteplirimu oqush bashlighan. Hazir qazaqistandiki Uyghurlar öz perzentlirini toluq Uyghur tilliq mekteplerde we arilash, yeni oqutush qazaq, rus we Uyghur tillirida yürgüzülidighan mekteplerde oqutidu. Bu mekteplerning sani 60 tin oshuq bolup, omumen 17 ming Uyghur balisi öz ana tilida bilim alidu. Mezkur mektepler almuta shehiri we almuta wilayitining panfilof, Uyghur, emgekchiqazaq we talghir nahiyeliride orunlashqan.

Oqutush Uyghur tilida yürgüzülidighan mekteplerning barliqigha bashqilar qatarida dölettin xirajet ajritilidu. Ular shundaqla oqush qoralliri we kadirlar bilenmu teminlen'gen.

Bu yil oqutush Uyghur tilida yürgüzülidighan mektepler yéngi 2022-2023-oqush yilini qandaq qarshi aldi? ana tilida bilim élishta qandaq mesililer mewjut?

Biz bu heqte bilish üchün jumhuriyetlik Uyghur étno-medeniyet merkizi terkibidiki oqutush Uyghur tilida yürgüzülidighan mekteplerge hemkarlishish analitikiliq merkizining ezasi, filologiye penlirining kandidat doktori shemshidin ayupofni ziyaret qilduq.

Shemshidin ayupof bu yil mekteplerning barliqining yéngi oqush yiligha hemme tereptin teyyar ikenlikini ottura qoydi. U mundaq dédi: “Jumhuriyetlik Uyghur étno-medeniyet merkizi yénida qurulghan Uyghur mekteplirige hemkarlishish analitikiliq merkizining jay-jaylarda qurulghan shtab ezalirining, yigit bashlirining, xanim-qizlarning, mu'ellimlerning öymu-öy, kochimu-kocha arilap, ‛perzentlirimizni ana tilida oqutayli‚ dégen terghibat ishlirining netijiside bu yil 1-sinipqa kélidighan balilarning sani xéli östi. Bolupmu emgekchiqazaq nahiyesi boyiche 141, Uyghur nahiyesi boyiche 51, almuta shehiri boyiche 77 baligha, emdi jumhuriyet boyiche 233 baligha köpeygen. Bu, elwette, xushal bolarliq hadise, biraq bezi Uyghurlirimiz téxiche perzentlirini bashqa tillarda, yeni rus tilida oqutushni ewzel körüwatidu”.

Shemshidin ayupof yene qazaqistanda Uyghurlar üchün balilirini ana tilida oqutushqa barliq imkaniyetlerning yaritilghan bolsimu, shundaqtimu buni chüshenmeydighan ata-anilarning bar ikenlikige epsuslandi.

Yuqirida éytilghandek, emgekchiqazaq nahiyesi boyiche balilar sanining ösüshige chélek yézisi yurt aktiplirining yürgüzgen dawamliq teshwiqatliri seweb bolghan. Bu yerde orunlashqan abdulla rozibaqiyéf namidiki ottura mektepning 1-sinipigha kelgen balilar sani ötken yili 18 bolghan bolsa, bu yil 42ge ösken. Bu heqte mezkur mektepte ötken murasimda sözge chiqqan emgekchiqazaq nahiyelik Uyghur medeniyet merkizi re'isining orunbasari nurjamal hesenowa xewer qilghan.

Qazaqistanda yashawatqan Uyghurlar mushu kün'giche rus tilining tesiridin qutulalmaywatqan bolup, bu ana tilida oquwatqanlar sanining qisqirap kétishining asasiy seweblirining biri dep qaralmaqta.

Néme üchün Uyghurlar perzentlirini rus tilliq mekteplerge béridu?

Abay namidiki qazaq milliy pédagogika uniwérsitétining dotsénti, filologiye penlirining kandidat doktori ruslan arziyéf buning sowét dewridin qélipliship kéliwatqan en'ene ikenlikini bildürüp, mundaq dédi: “Rus tilida össe, jem'iyetke téz maslishalaydu, her qandaq sahede yaxshi netijilerge téz yételeydu dégen burunqi chüshenche bar. Ikkinchidin, rusche oquydighan bolsa, rusche axbarat köp, dégen chüshenche bolushi mumkin. Bu obyéktip mesile. Uni yoqqa chiqirishqa bolmaydu. Angliq rewishte bériwatqanlar shundaq déyishi mumkin. Emdi angsiz rewishte rusche oqusun dégenler köprek Uyghurche oqup nege barisen, rusche bilseng, bir parche néningni tépip yeydighan bolisen, dégen addiyraq bir chüshenche bolushi mumkin. Bu yerde mektepni balilar emes, ata-anilar tallaydu. Qaysi mektepke bérimen dégen mesilide ata-anilarning xahishi birinchi turidu”.

Ana tilida we rus tilida oqughan balining arisida néme perq bar?

U mundaq dédi: “Bizning balilirimiz rusche, Uyghurche, qazaqche oqusimu, beribir özimizning qara közlirimiz. Ularning arisida perq bolushi sözsiz. Chünki Uyghurche oqughan balilar ana tiligha puxtiraq bolidu. Özining medeniyitini, örp-aditini, tarixini, edebiyatini bilidighan oqughuchi bolidu. Milletning saqlinishigha özining ülüshini qoshalaydighan Uyghurlardin bolidu. Emdi bashqa tilda oqughan balilar mutleq bashqa millet bolup ketmeydu. Biraq özining millitige xizmet qilish, özining milliy kimlikini saqlash mesiliside ularda chong bir boshluq bolup qalidu. Bashqa tilda oqughan balilirimiz amal yoq bashqa fundaméntqa (hulgha) quyulghan öy bolup qalidu. Qanche özini Uyghur démisun, biraq Uyghurche oqughan bala oxshash netijige yételmey qélishi mumkin. Asasiy bilim beribir ana tilliq mektepte shekillinidu.”

Resmiy metbu'atlarda, ijtima'iy taratqularda élan qilin'ghan melumatlargha asaslan'ghanda, öz ana tilida bilim élip, aliy oqush orunlirigha kiriwatqan Uyghur qiz-yigitlirining sani barghanséri köpeymekte. Hazir ular memliketning yétekchi aliy mektepliride bilim almaqta.