Qazaqistan xitaygha naraziliq notisini ewetti

Yéqinda xitay ammiwi axbarat wasitiliride élan qilin'ghan bir maqale sewebidin qazaqistan metbu'atliri hem ijtima'iy taratqularda küchlük ghulghula qozghilip, bu hetta qazaqistanning resmiy hökümet wekillirining diqqitini tartqan. Shu munasiwet bilen qazaqistan xitaygha naraziliq notisini ewetken bolup, bu heqte metbu'atlarda her xil mezmundiki maqaliler élan qilinishqa bashlighan.

“Qazaqistan nur” axbarat agéntliqida élan qilin'ghan adéla'ida romanowaning “Qazaqistan ammiwi axbarat wasitiliridiki maqale sewebidin xitaygha naraziliq notisi ewetti” namliq maqalida éytilishiche, bu maqalining mawzusi “Néme üchün qazaqistan xitaygha qaytip kelgüsi kélidu?” iken. Mezkur maqale heqqide axbarat qazaqistanning tashqi ishlar ministirliqining tor bétide élan qilin'ghan bolup, uningda qazaqistan tashqi ishlar ministirliqining xitayning qazaqistandiki elchisi jang shyaw bilen uchrashqanliqi éytilghan. Ikki terep muzakirisi dawamida qazaqistan terep naraziliq bildürüp, buning “Menggülük ikki tereplimilik shériklik” istratégiyesini buzghanliq bolup hésablinidighanliqini hem bu ikki memliket arisidiki kélishimning rohigha mas kelmeydighanliqini bildürgen. Maqalidin melum bolushiche, mundaq naraziliq notisi qazaqistanning béyjingdiki elchixanisi teripidin xitay tashqi ishlar ministirliqighimu ewetilgen.

“Altinorda” tor bétide bérilgen “Xitay qachan qazaqistanni özige qoshuwalidu? xitayning tonulghan menbeside mushundaq so'al béridu” namliq maqalida körsitilishiche, xitaydiki “sohu.com” namliq eng chong axbarat agéntliqining zhurnalistliri “Xitay qachan qazaqistanni özige qoshuwalidu?” dégen so'alni otturigha tashlighan. Uningda éytilishiche, xitay zhurnalistliri tarixi mesililerni kötürüp, hazir qazaqistanda xitaydin chiqqan 400 ming ademning yashawatqanliqini, ularning özlirini xitayning ching sulalisige yatquzidighanliqini bildürgen.

“Jas alash” tor gézitide élan qilin'ghan “Öz yérini xitaygha qoshqisi kélidighanlar kimler?” dégen maqalida hazirqi qazaqistanning térritoriye jehettin ottura asiyadiki eng chong memliket ikenliki tekitlinip, uning ötmüsh tarixida yüz bergen siyasiy-tarixiy sehipiler melum derijide yorutulghan we bir qatar siyasetshunas we pa'aliyetchilerning bu heqtiki pikirliri bérilgen. Shularning biri jem'iyet erbabi arman shorayéf mundaq dégen: “Méningche, xitay tor betliridiki mundaq nersilerge ehmiyet bérishning hajiti yoq. Sewebi xitay héch qandaq memliketni urush bilen, küch bilen bésiwalalmaydu, ular soda-sétiq bilen, iqtisadiy tajawuz bilen bésiwélishi mumkin. Hazirmu biz xitaygha 11-12 milyard dollar qerzimiz bar. Iqtisadimizgha salghan xitayning meblighi 23 milyard dollardin ashidu. Biz mushu qerz élish mesiliside xitaydin saq bolushimiz kérek. Mumkin bolghiniche, qerzni tézrek qayturghinimiz durus.”

U yene öz sözide xitaygha qerzini qayturalmighan memliketlerning öz yéridin, bayliqliridin, qézilma kanliridin ayriliwatqanliqini, her qandaq layiheler üchün xitaydin qerz élishni toxtitish lazimliqini otturigha qoyghan.

Biz qazaqistan tashqi ishlar ministirliqining xitaygha ewetken naraziliq notisi heqqide memliketlik idariler wekilliri hem bezi mutexessislerning oy-pikirlirini igileshke tirishqan bolsaqmu, her xil sewebler tüpeylidin ularning qarashlirigha ige bolalmiduq. Shundaqtimu bezi siyasetshunas we pa'aliyetchiler ziyaritimizni qobul qildi.

Siyasetshunas yérlan sayrof ependi xitay metbu'atlirida élan qilin'ghan bu maqalining her bir qazaqistanliqni ghezeplendüridighan bir pakit ikenlikini bildürüp, mundaq dédi: “Qazaqistan üchün igilik hoquqi we musteqilliq aliy qedriyet bolup hésablinidu. Qazaqistan ahalisi we uning puqraliri öz élining igilik hoquqi we musteqilliqini intayin qedirleydu. Xitay tor bétide élan qilin'ghan qazaq xelqi toghriliq éytqanliri heqiqetke mas kelmeydu. 30 Yil mabeynide qazaqistan xelqi özini musteqil hés qilip kéliwatidu. Shuning üchün mundaq asassiz bildürüshler qazaqistan we xitay otturisidiki hemkarliqqa selbiy tesir yetküzidu. Qazaqistan tashqi ishlar ministirliqi bu mesilide naraziliq bildürüp, intayin toghra ish qildi. Qazaqistan buningdin kéyinmu özining abruyini saqlap qélish üchün heriket qilip, mundaq ishlarning tekrarlanmasliqigha yol qoymaydu, dep oylaymen.”

Tonulghan qazaq pa'aliyetchisi, sabiq “Atayurt pida'iyliri” teshkilatining qurghuchisi sérikjan bilash ependining pikriche, qazaqistanning xitaygha naraziliq nota ewetishi chong ghelibe bolup, xitay metbu'atlirida qazaq millitini, qazaqistan dölitini xorlishi bu birinchi boluwatqan ehwal emesken. U mundaq dédi: “Buningdin on yildek ilgiri xitay tor betliride xitay yazghuchilar jem'iyitining ezasi, xitay sotsiyalizm instituti bashliqining orunbasari xu xungboning qazaqlarning ghururigha tégidighan esiri élan qilin'ghan idi. Uning bu yézishliri qazaq millitige qilghan bek chong xorluq. Shu chaghda biz mushuni kötürduq. Üch tor bétini taqiwetti. Xu xungbo özi kechürüm xet yazdi. Lékin shuning bilen ish toxtap qaldi.”

Sérikjan bilash shu chaghlarda buning qazaqistan metbu'atlirida chong ghulghula qozghighanliqini hemde qazaqlarning xitaygha dégen öchmenlikini oyghitip qoyghanliqini ilgiri sürüp, yene mundaq dédi: ikkinchisi, korona wirusi bashlan'ghandin kéyin yene shu tor betliri korona wirusi qazaqistanda yasalghan dégen maqale élan qildi. Uningdimu qazaqistan terep buninggha qarshi héch qandaq gep qilmidi. Üchinchisi, “Qazaqistanni qachan xitaygha qoshuwalimiz” dégen maqale élan qilindi. Arqidin bu maqale “Qazaqistan xitaygha qoshulushni arzu qilidu” dégen nam bilen élan qilinidu. Mushu maqalini men terjime qilip, ijtima'iy taratqularda élan qildim. Arqidin qazaqistandiki chong doktor, tarixchi tursunxan zakén oghli küchlük naraziliqini yézip chiqti hem qazaqistan tashqi ishlar ministirliqidin buninggha jawab bérishini soridi.”

Sérikjan bilashning tekitlishiche, buningdin tashqiri yene qu'andiq shamaxayéf, qulkérim élémés, elimjan éshim oghli, toqtar zhaghash qatarliq ziyaliylar mezkur mesilini kötürgendin kéyin qazaqistan jem'iyiti bu mesilini nezerge alghan hem bu mesile dölet derijisige chiqqan iken. U yene buning qazaq millitining öz musteqilliqini qoghdashning, öz yérige bolghan hörmitining ulugh bir ghelibisi ikenlikini tekitlidi.

Sérikjan bilash xitayning xelq'arada özining basturush siyasitini aktip élip kétiwatqanliqini bildürdi.

Siyasetshunas qehriman ghojamberdi bu maqalining bashtin ayaq qazaq xelqining, qazaqistanning tarixini, qazaqlarning dölet-xanliqlirini ret qilishqa qaritilghan nahayiti küchlük siyasiy gherezlik bilen yézilghanliqini otturigha qoyup, mundaq dédi: “Esli qazaqistan 2017-yili xitay hökümiti Uyghurlarni, qazaqlarni ammiwi jaza lagérlirigha qamap, millet süpitide yoq qilish siyasitini élip bériwatqanda mushundaq naraziliq nota tapshurushi kérek idi. Xitayning pütkül intérnétni kontrol qiliwatqan bir waqitta bu maqalining chiqishi shuni körsitiduki, bu xitay hökümitining maqulluqi bilen chiqqan maqale. Eslide qazaqistan qattiq reddiye bérishi kérek idi. Qazaqistanning mushu qedimi qazaq xelqining nomusini himaye qildi. Ikkinchidin, qazaqistan xitayning heqiqiy meqsitini chüshendi, dep oylaymen. Uning ‛, bir belwagh bir yol‚ istratégiyesining arqisida merkiziy asiyadiki pütkül türkiy döletlerni yutuwétish niyiti bar idi. Mana bu munu maqalida pash boldi.”

Qehriman ghojamberdi yene xitayning bashqa memliketler bilen bolghan munasiwetliride da'im öz menpe'etini birinchi orun'gha qoyidighanliqini, bu siyasetni bolupmu Uyghurlarning alliqachan chüshinip yetkenlikini bildürdi.

Igilishimizche, yéqinda amérika tashqi ishlar ministirliqining xitayning jaza lagérliri heqqide gherb dunyasigha guwahliq bergen shahit sayragül sawutbaygha 2020-yilliq “Jesur ayallar xelq'ara mukapati” tapshurushi xitayning qazaqistandiki elchisi jang shyawning féysbuk bétidiki waraqchisida qattiq tenqidke uchrap, bu nöwette metbu'atlarda hem ijtima'iy taratqularda küchlük ghulghula qozghighanidi. Jang shyaw sayragül sawutbayni wetenni, yeni xitayni sétishta eyiblep, uni eng qebih sözler bilen haqaretligenidi. Xitay metbu'atlirida tarqighan bu qétimqi maqaliningmu qazaqistan jama'etchiliki arisida qattiq naraziliq tughduruwatqanliqi otturigha chiqmaqta.