Qazaqistanda xitaygha bolghan selbiy qarashlarning küchiyishidiki sewebler néme?

Ixtiyariy muxbirimiz oyghan
2019.11.07
qazaqistanda-xitaygha-qarshi-namayish-201909.jpg Qazaqistanda yüz bergen xitayning zoriyiwatqan tesirige qarshi namayishlardin bir körünüsh . 2019-Yili 4-séntebir. Qazaqistan.
Social Media

Kéyinki waqitlarda qazaqistanda xitaygha bolghan selbiy qarashlar barghanséri yoqiri örlep, naraziliqlarning küchiyiwatqanliqi bayqalmaqta.

Ammiwiy axbarat wasitiliri hem ijtima'iy taratqulardin melum bolushiche, bir nechche aydin buyan qazaqistanning herqaysiy sheherliride xitaygha, xitayning Uyghur élidiki basturush siyasitige, atalmish “Terbiyilesh” lagérlirigha, xitayning qazaqistandiki iqtisadiy layihelirige qarshi naraziliq heriketliri ewj almaqtiken. 

5-Noyabirde “Séntir asiya” tor bétide élan qilin'ghan “Qazaqistandiki xitaygha qarshi keypiyatning alte sewebi” namliq maqalida tonulghan qazaqistanliq siyasetshunas dosim setpayéf ottura asiyadiki besh memliket ichidin xitaygha qarshi ammiwiy keypiyatlarning peqet qazaqistan we qirghizistanda körünüwatqanliqini otturigha qoyghan. Bu jehette qazaqistanda buning alte sewebining bar ikenlikini chüshendürgen.

Dosim setpayéfning éytishiche, beziler buning sewebini ötmüsh tarixtin izdep, buni qazaq we junggharlar otturisidiki urush bilen baghlashtursa, yene birliri qazaqistan sowét ittipaqining bir qismi bolghan waqtida sowét we xitay munasiwetlirining ötken esirning 50-yilliridin kéyin keskinlishishi bilen baghlashturidiken. Ikkinchidin, qazaqistan we xitay otturisidiki iqtisadiy alaqilerning ochuq emesliki, yeni imzalan'ghan köpligen shertnamiler jama'etchilikke tonushturulmighan. 

Üchinchidin, qazaqistan puqralirining mutleq köp qismining qazaqistan hökümitige, shu jümlidin uning xitay bilen bolghan munasiwetlirige qaritilghan ishenchsizliki. Tötinchidin, qazaqistanda turmush derijisining töwenlep kétishi, kélechekke bolghan ümidsizlik we bezi sahelerde orun éliwatqan adaletsizlikler. Beshinchidin, xitayning Uyghur élide Uyghur, qazaq, qirghiz qatarliq milletlerge qarshi yürgüzüwatqan basturush siyasiti hem kishilik hoquqning buzulushi. Altinchidin, ottura asiyada xitaygha qerzdar memliketlerning peyda bolushi köpchilikni endishige séliwatqan ehwal bolup, bu yerde birinchidin qirghizistan we tajikistan tilgha élin'ghan.

Siyasetshunas risbék sarsénbay ependining éytishiche, her qandaq bir memliket ikkinchi bir memliketning uninggha hökümranliq qilishini xalimaydiken. Xitay hazir qazaqistanda özining iqtisadiy bésim siyasitini yürgüzüwatqanliqtin qazaqistan xelqi xitaygha béqinda bolup qélishtin, özining musteqillikini yoqitip qoyushtin endishe qilip, uning xitaygha naraziliqi ösmektiken. 

Risbék sarsénbay mundaq dédi: “Birinchidin, xitay chong memliket. Ikkinchidin uning xelqi milyardtin ashidu. Emdi qazaqistanning yer kölimi chong bolsimu, xelqi az, iqtisadiy we herbiy quwwiti xéli töwen. Undaq chong memliket qoshna elni yutuwétishi mumkin. Xitayning burundin yürgüzüwatqan mundaq siyasitini qazaq xelqi yaxshi bilidu. Bizning ata-bowilirimizmu xitaydin saqlan'ghan. Uning bilen siyasetni pexeslik bilen yürgüzgen. Hazir mundaq siyasetni tutmay, eksiche, xitaygha hemme ishiklerni échiwetti.” 

Rusiyening “Rosbalt” axbarat agéntliqi élan qilghan “Néme üchün xitaylar barliq qazaqlargha ‛esirler boyi aka-uka‚ emes” namliq maqalining aptori irina jorbénadzé qazaqistan da'irilirige xitaygha bolghan nepretni bésish barghanséri éghir chüshüwatqanliqini, buni dölet ichi we sirtidin keskinleshtürüwatqan küchlerning barliqini bildürgen. Maqale aptori bu nepretning asasiy sewebini qazaqlarning xitayning “Terbiyilesh lagérliri” gha soliniwatqanliqidin dep körsetken. 

Irina jorbénadzé xitay lagérlirining jiddiy bir mesile ikenlikini, buning qazaqistandila emes, qirghizistandimu xitaygha qarshi selbiy köz qarashlarni keltürüp chiqiwatqanliqini, emma bu ikki memliketning lagér mesiliside xitaygha ochuq héch nerse éytalmaywatqanliqini ilgiri sürgen. 

Siyasetshunas qehriman ghojamberdining pikriche, qazaqistanda ötken namayishlar bu béwasite xitaygha emes, belki qazaqistan hökümitining siyasitige, shuning ichide hökümetning xitay zawutlirini qazaqistan'gha élip kirishige qarshi qaritilghan iken. 

Ottura asiyade xitaygha qarshi omumiy naraziliqning shekillinishi mumkinmu?

Qehriman ghojamberdi mundaq dédi: “Yéqin arida héch qandaq bolmaydu, dep oylaymen. Özbékistan xitaydin nahayiti köp pul aldi. Türkmenistan öz mesilisi bilen özi boluwatidu. Tajikistan xitayning qol astigha kirip ketti. Xitay bolsa iqtisadiy béqindiliqni kücheytiwatidu. Qirghizistanmu shuning arqisigha kirdi. Qazaqistanningmu qerzi bar.”

Yéqinda “Iksklyuzif” agéntliqida bérilgen “Qirghizistan xitayning dunyadiki 5 asasiy qerzdarlar tizimigha kirdi” namliq maqalide éytilishiche, xitaygha asasiy qerz bolghan memliketler jibuti, maldiwi, kon'go we ton'ga bolup, qirghizistan 5-bolup kirgen.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.