Ma shingruyning sözliri qeshqer uniwérsitétining Uyghurlargha qaritilghan irqiy qirghinchiliqni ijra qilghuchilarni terbiyelesh bazisi bolghanliqini körsetti

Uyghur aptonom rayonluq partkomning sékrétari ma shingrüy nutuq sözlewatidu, 2022-yili 30-iyul, ürümchi

Qeshqerde kona siyaset yéngi tedbir

Uyghur diyarida tarqitidighan “Shinjang géziti” qatarliq xitay hökümet uchur wasitilirining xewiridin melum bolushiche, 12-séntebir, xitay kompartiyesining Uyghur aptonom rayonigha qoyghan sékrétari ma shingruy qeshqer uniwérsitétigha kélip neq meydan tekshürüshi élip barghan.

U, bu mektepte shi jinpingning Uyghur diyarigha qaratqan siyaset tedbirlirini, sistémiliq halda jungxu'a milliti ortaq gewdisi éngini ünümlük berpa qilishtiki rolini jari qildurush toghruluq mexsus siyasiy idiye léksiyesi bergen.

Ma shingruy shi jinping Uyghur rayonigha qaratqan charilirini, bolupmu “Jungxu'a milliti ortaq gewdisi küchlük héssiyati berpa qilish” ni Uyghur aptonom rayonidiki barliq xizmetlerning asasliq liniyesi qilishni tekitligen.

U, oxshash sözlerni buning aldida, 29-awghust küni aptonom rayonluq partiye komitétining “Jungxu'a milliti ortaq gewdisi éngi rehberlik guruppisi” qurulghanliqi élan qilinish munasiwiti bilen échilghan 1-qétimliq xizmet yighinida qilghanidi.

U bu heqqide toxtilip, “Jungxu'a milliti ortaq gewdisi éngini kücheytish” shinjangning milliy ittipaqliqi, tereqqiyati we uzun muddetlik muqimliqigha munasiwetlik zor siyasiy mesile” dégen. U, “Jungxu'a milliti ortaq gewdisi éngini kücheytish” toghrisidiki mezmunlarni aliy mekteplerning derslik sistémisigha kirgüzüsh, shinjangni medeniyet arqiliq ozuqlandurushni qet'iy dawamlashturush kérek” dep tekitligenidi.

Ma shingruyning qeshqer uniwérsitétida qilghan sözidin, u rehberlik qilghan “Jungxu'a milliti ortaq gewdisi éngi rehberlik guruppisi” ning xizmitini emeliyleshtürüsh herikitini Uyghur tarixining simwoli, Uyghur ma'aripi we medeniyitining böshüki qeshqerdiki bu aliy mekteptin bashlighanliqidin dérek bermekte. U, qeshqer uniwérsitétidiki sözide bolupmu yash oqughuchilarning jungxu'a milliti jem'iyitining küchlük éngini turghuzushtiki achquchluq topluq bolush süpiti bilen buni emeliyleshtürüshning, xitay kompartiyesining muqerrer telipi ikenlikini tekitligendin kéyin, “Biz yéngi weziyetni barliqqa keltürüshimiz kérek” dégen yolyoruqni bergen.

Ma shingruy yene qandaq bir weziyetni yaratmaqchi?

Ma shingruy bu nöwet qeshqer uniwérsitétida, xuddi ilgiri nöwetlik xitayning Uyghur rayonini bashqurushqa qoyghan partkom sékrétarliri mektepte kelgende qilghan “Shinjang qedimki dewrlerdin buyan xitay zéminining ayrilmas bir qismi”, “Shinjangdiki barliq milletler jungxu'a millitining qéni bilen baghlan'ghan a'ile ezaliri, shinjangdiki barliq milletlerning medeniyiti jungxu'a medeniyitining ayrilmas bir qismi” dégendek sepsetilerni tekrarlighan. U shuningdek “Milliy ittipaqliqni qoghdash we milliy bölgünchilikke qarshi turush qatarliq asasliq mesililerde qet'iy we éniq pozitsiye tutushimiz, her xil xata idiye yüzlinishige qet'iy qarshi turushimiz kérek.” dégendek siyasetlirini tekitligen. Bular yéngiliq bolmisimu, emma uning, “Biz yéngi weziyetni barliqqa keltürüshimiz kérek” dep yolyoruq bérishi mutexessislerning diqqitini tartmaqta.

Chünki u sözide bu uniwérsitétning her millet yashlirida jungxu'a milliti tuyghusi turghuzushning asasliq sépi bolush süpiti bilen munasiwetlik derslerni tesis qilishni, mektepning idiye bixeterlikige kapaletlik qilishni telep qilghan.

“Shinjangning emeliy ehwaligha asasen, yéngi dewrde yuqiri sewiyelik oqutquchilar qoshunini yétishtürüp we qurup, oqughuchilarning ösüp yétilishi we talantliqlargha aylinishi üchün bashlamchi bolushi kérekliki” heqqide ayrim toxtalghan.

Qeshqer pédagogika instituti uniwérsitétqa tereqqiy qilduruldimu? yoq qilindimu?

Qeshqer uniwérsitétining asasi qeshqer pédagogika instituti bolup 1962-yili qurulghan. Qeshqer pédagogika instituti, qeshqer uniwérsitéti qilip özgertilishning aldida, yeni 2012-yili 10-ayda özining 50 yilliqini tebrikligenidi. Uyghur élidiki dangliq aliy ilim yurtliridin sanilidighan qeshqer pédagogika instituti, tengritaghning jenubidiki birdin ‏-bir pédagogika kespi aliy mektipi hésablinatti.

1990-Yilliridila bu mektep 25 xil kesip we fakultéttin terkib tapqan, oqutush her jehette zamaniwilashqan aliy mektep hemde tetqiqat instituti bolup shekillen'gen.

2011-Yili qeshqer wilayetlik partkom, memuriy mehkime qeshqer uniwérsitéti qurush toghrisidiki tesewwurni otturigha qoyghan.

2013-Yili 5-ayda, qeshqer uniwérsitéti qurush xizmiti resmiy bashlan'ghan. 2014-Yili 4-ayning 17-küni, Uyghur aptonom rayonluq partkomning eyni waqittiki sékrétari jang chünshyen qeshqer uniwérsitéti qurush heqqide resmiy körsetme bergen we ikki milyard yüen meblegh ajritilghan. Yéngi mektep rayoni qurulghandin kéyin qeshqer uniwérsitétida ikki mektep rayonigha bölün'gen. Kona mektep rayoni yeni eslidiki qeshqer pédagogika instituti chonglar ma'aripi, ottura, bashlan'ghuch mektep oqutquchilirining dawamliq terbiye, qosh til oqutquchilirini terbiyelesh we bashqa terbiyeleshler élip bérilidighan bazigha aylan'ghan.

Ötken 50 yilda, qeshqer pédagogika instituti Uyghur we bashqa yerlik milletlerning ma'arip we iqtisadiy we ijtima'iy tereqqiyatini ilgiri sürüshte aktip töhpe qoshqan, 60 mingdin artuq yuqiri süpetlik kespiy oqutquchilar qoshuni we her kesiptiki ixtisas igilirini terbiyelep jem'iyetke qoshqan.

Xitayning Uyghur tili, tarixi, medeniyitini yoqitishi yenimu kücheytilishi mumkin

Hazir amérikada Uyghur ma'aripi we medeniyet hemde kishilik hoquq weziyiti boyiche kesh da'iride tetqiqatlirini dawam qiliwatqan mutexessislerdin, Uyghur kishilik hoquq qurulushi tetqiqat merkizining diréktori, doktor hénrik shéjéwski (Henryk Szadziewski), özining qeshqer pédagogika institutida oqutquchiliq qilghan mezgilidiki, untulmas xatirilirini eslep mundaq dédi:

“Men ilgiri qeshqer pédagogika institutida 199-yilidin 199-yilighiche in'gliz tili oqutquchisi bolghanidim. Eyni waqitta intayin yétilgen nurghun Uyghur oqutquchi, piroféssorlar bar idi. Dersler pütünley Uyghurche ötületti. Hazir emdi men bilen bu mektepte oqutquchiliq qilghan nurghun Uyghur oqutquchi mutexessislerning köpinchisi bilginingizdek qolgha élindi yaki lagérlargha qamaldi. Ma shingruyning bu mektepte qilghan bayanlirigha kelsek, u xitayning sherqiy türkistanda dawamlishiwatqan Uyghur qirghinchiliqi siyasitini biwasite emeliyleshtürüshke mes'ul bolghanliqi üchün, u, rayondiki Uyghurlargha qarshi insaniyetke qarshi asasliq jinayetchining biri. Uning bayanliri xitay hökümitining siyasetlirini temsil qilidu.”

Hénryik shéjéwski yene ma ngishruyning yolyoruqlirining Uyghur tili, tarixi we medeniyitini yoqitishning yenimu keskin wasitiler arqiliq élip bérilidighanliqidin dérek béridighanliqini otturigha qoyup mundaq dédi:

“Adette uniwrstét démek oxshimighan pikirlerge hörmet qilinidighan, talash tartishlargha yol qoyush arqiliq adem terbiyeleydighan bir orun bolush süpiti bilen eger bu mekteptiki oqutquchi-oqughuchilar ma shingruyning dégenlirini orundimisa yaki uninggha qarshi idiyede bolghanda qandaq bolidu? elwette buninggha qarshi gep qilghanlar ujuqturulidu. Mana bu bügünki qeshqer uniwérsitétining weziyiti.”

Doktor hénryik shéjéwski analizining axirida yene mundaq dédi: “Uyghurlarning tarixi we medeniyitini hemde tilini pütünley yoqitish arqiliq, atalmish jungxu'a milliti yasap chiqish üchün, yalghuz bu mektepning ilgiriki Uyghur oqutquchilirila emes, hetta bu mektepni püttürüp Uyghur diyarida her kesiplerde, asasiy ma'aripta xizmet qilip töhpe qoshuwatqan Uyghur oqutquchilarmu oxshimaydighan éghir qismetlerge yoluqti. Emdilikte xitay hökümiti mana shu atalmish qeshqer uniwérsitétida terbiyeligen, xitaygha sadiq xitay oqutquchiliri arqiliq qeshqerni öz ichige alghan asasliq nopusni Uyghurlar teshkil qilidighan jenubni pütünley xitaylashturup bolushni ishqa ashurush qedimini tézlitidu.”

Uyghurlarni “Tazilash” dawam qilmaqta

Ene shundaq Uyghur tilida telim-terbiye élip bérishqa mahir nechche ewlad oqutquchilarni terbiyelep, Uyghur ana tili, ma'aripi we Uyghur medeniyiti üchün öchmes töhpilerni yaratqan bu mektep, xitayning 2000-yilidin kéyinki atalmish qosh til oqutushi namida asasliq kesiplerning hemmisini xitayche oqutushni yolgha qoyushi bilen, ana tildiki oqutush dersxanilardin chékinishke, ghururluq, wijdanliq töhpikar Uyghur oqutquchilar milliy bölgünchilikke qarshi turush, diniy radikalliqqa qarshi turush bahanisidiki tazilashta nishan'gha élinip, ders munberliridin ghayib bolushqa bashlighanidi.

Qeshqer pédagogika institutining tor bétide 2009-yili 5-ayda, oqutquchi, xizmetchilerni toluqlaydighanliqi heqqide élan chiqirilghanda, yéngidin élinidighan oqutquchilarning millet ayrimisi éniq körsitilgen bolup, buning ichide xitaylar 50% ni igiligenidi. Shu teriqide Uyghur oqutquchilarning türlük bahanilerde qisqartilip, ornigha xitaylarning qoyulghanliqi melum.

Qeshqer uniwérsitéti, xitay kompartiyesi Uyghur élini idare qilghan 66 yildin kéyin, Uyghur élining jenubidiki Uyghurlar topliship olturaqlashqan rayonda, bolupmu qeshqerde tunji qétim bir uniwérsal xaraktérdiki uniwérsitétni qurushqa ijazet bérishi hésablinidu. Emma, qeshqer uniwérsitéti 2017-yilidin kéyin bolsa Uyghur ziyaliy we serxillirini yoqitishni nishan qilghan chong tutqunlarda bu mekteptiki Uyghur oqutquchilar we bu mektepte terbiyelen'gen Uyghur serxilliri éghir külpetlerge uchrap kelmekte.

2018-Yili séntebirde, xitay da'iriliri qeshqer uniwérsitétining 4 neper piroféssori we mudirliridin bolghan erkin ömer, qurban osman, muxter abdoghopur qatarliq kishilerning wezipisidin élip tashlan'ghanliqini qeshqer uniwérsitétining tor bétide xewer qilghan bolsimu, emma ularning “Ikki yüzlimichilik” bilen jazalan'ghanliqi delillen'genidi. Bu jeryanda yene radiyomiz qeshqer pédagogika uniwérsitétining piroféssori, isimshunas mutellip sidiq qahirining “Milliy bölgünchilikke qutratquluq qilish” jinayiti bilen eyiblinip, 2019-yili 2-ayda 2 yil 6 ayliq qamaq jazasi höküm qilin'ghanidi.

Amérikadiki musteqil közetküchi ilshat hesen ma shingruyning qeshqer uniwérsitétida qilghan sözliridiki kona we yéngi muhim nuqtilarni sélishturup tehlil qilghandin kéyin, analizini otturigha qoydi. U mundaq dédi:

“Démek ma shingruyning qeshqer uniwérsitétidiki bu qétim qilghan sözliri xitay hökümitining, qeshqer diyaridiki bu bilim yurtini néme üchün qeshqer uniwérsitétigha özgertkenliki we emdi uni néme üchün xizmet qilduridighanliqini éniq körsitip béridu, qeshqer uniwérsitétini qurush arqiliq xitay özining Uyghurlargha élip baridighan assimilyatsiye, medeniy we irqiy qirghinchiliqini ijra qilghuchilarni terbiyelesh bazisigha aylandurghan. Bu, xitayning qeshqerni merkez qilghan jenubi Uyghur élide, irqi qirghinchiliq we xitaylashturushni yenimu yuqiri bir baldaqqa chiqiridighanliqidin bésharet”.

Ammigha ochuq uchurlardin melum bolushiche, qeshqer uniwérsitétining hazir 23 oqutush bölümi we 71 toluq kurs kespi bar bolup, iqtisad, qanun, ma'arip, edebiyat, tarix, ilim-pen, qurulush, dawalash, bashqurush, sen'et we déhqanchiliq qatarliq 11 türni öz ichige alidu.

Hazir 32,000 oqughuchi, 1981 oqutquchi we xizmetchi bar bolup, wahalenki, xitayning munasiwetlik torlirida, Uyghurlar nopusi mutleq üstünlükni igileydighan qedimiy sheher qeshqerde qurulghan bu tunji uniwérsitétta hazir, Uyghur oqutquchi we oqughuchilarning nisbitining qanchilik pirsentni igileydighanliqi heqqide héchqandaq uchur bérilmigen. Emma peqetla xitayche tesis qilin'ghan mektep toridiki, mektep muhiti we oqutquchi oqughuchilarning pa'aliyetliri ipadilen'gen süretlerdin, xitaylarning asasliq salmaqni igiligenlikini körsitip turmaqta. Pütün dersler xitay tilida bolup, qedimdin tartip Uyghur türkiy tilida ders ötülgen sachiye we xanliq medrisi hemde qeshqer pédagogika institutidek aliy mektepler jaylashqan qeshqerde hazir Uyghur tili ma'ariptin pütünley cheklen'genidi.