Қирғизистан парламенти уйғур тиҗарәтчилиригә четишлиқ пул йөткәш вәқәсиниң “пул ююш қилмиши” икәнликини рәт қилди

Мухбиримиз әркин
2020.06.25
Rayimbek-Matraimov-rehimbek-metrehimof.jpg Парихорлуққа четишлиқ зор көләмдики “пул ююш қилмиши” вә қирғизистандики чирикликкә қарши туруш намайишидин көрүнүш. 2019-Йили 18-декабир, бишкәк
AFP

Қирғизистан парламенти 18-июн күни парламент тәкшүрүш комитетиниң қирғизистанда карго тиҗарити (мал тошуш) билән шуғуллиниватқан бир уйғур тиҗарәтчигә четишлиқ чәтәлгә пул йөткәш вәқәсигә аит тәкшүрүш доклатини авазға қоюп, доклатни тәстиқлигән. Доклатта тәкитлишичә, қирғизистан таратқулири вә парихорлуққа қарши туруш органлири тәрипидин парихорлуққа четишлиқ зор көләмдики “пул ююш қилмиши” дәп әйиблинип кәлгән бу вәқәниң “қирғизистан билән алақиси йоқ” болуп, бу пул “қирғиз вә чәтәл тиҗарәтчилириниң сәрмайиси” икән.

Тәкшүрүш комитетиниң доклати 18-июн күни 72 нәпәр парламент әзасиниң қоллиши билән тәстиқланған. Қирғизистан парламент әзаси, тәкшүрүш комитетиниң башлиқи талантбек мамитоф 23-июн бу һәқтики зияритимизни қобул қилип, комитетниң доклатини ақлиди. Униң тәкитлишичә, бу пул “қирғизистанниң пули әмәс, бәлки қирғиз вә чәтәл тиҗарәтчилириниң сәрмайиси болуп, уларниң пәқәт баҗ-селиқла төлимигән йери бар” икән.

Талантбек мамитоф мундақ деди: “комиссийиләрниң доклати торда бар. Биз бу пулниң қирғизистан, өзбәкистанлиқ тиҗарәтчиләнриң пули икәнликини ениқлап чиқтуқ. Комиссийә буни тәкшүрүш ениқлаш арқилиқ бу хуласини чиқарди. Шу сәвәблик чәтәлгә йөткәлгән пул тиҗарәтчиләрниң пули. Буниңда пәқәт бу пул үчүн баҗ-селиқ төләнмигән, дегән бирла мәсилә көрүлди. Баҗ мәсилиси сәвәблик ‛абдураз‚ дегән ширкәт сотқа берилди, немишқа баҗ төлимәйду дәп. Һазир бу мәсилә бир районлуқ сотта көрүлүватиду. Ахирқи һесабта бу тиҗарәтчиләрниң сәрмайә йөткәш һәрикити дегән хуласә чиқти. Пәқәт бирла мәсилә баҗ мәсилиси. Һазир бу тәкшүрүлүватиду. Буниңға сот қарар бериду. Хуласилигәндә, бу содигәрләрниң пули, улар пәқәт баҗ төлимигән, халас.”

Мәзкур вәқә илгири мәркизи прагадики “азадлиқ радийоси” тәрипидин хәвәр қилинип, қирғизистанда карго тиҗарити (мал тошуш) билән шуғуллинидиған уйғур тиҗарәтчи һәбибулла абдуқадир буниң арқисидики асаслиқ адәм, дәп әйибләнгән иди. Униң пул йөткишидә әркин сәмәт исимлик уйғур тиҗарәтчиниң һалқилиқ рол ойниғанлиқи, бу һалқиға қирғизистан таможна идарисиниң сабиқ муавин башлиқи реһимбек мәтреһимофниң четишлиқ икәнлики илгири сүрүлгән.

Һәбибулла абдуқадирниң қирғизистандики күчлүк бир сиясәтчиниң ярдимидә йәр асти карго импәрийәсини маңдуридиғанлиқи, әркин сәмәт өлүшниң алдида мухбирға “дунядики әң намрат дөләтләрниң биридә аммиви мәбләғниң кәң көләмлик вә системилиқ булаң-талаң қилинғанлиқиға даир һөҗҗәтләрни ашкарилиғанлиқи” елан қилинған иди.

Бу хәвәр қирғизистанда зор ғулғула пәйда қилип, өктичиләр вә парихорлуққа қарши туруш органлириниң күчүк инкасини қозғиған. Қирғизистанда бу вәқәни тәкшүрүшни, униңға четилғанларни җазалашни тәләп қилип, намайишлар йүз бәргән. Җамаәт пикириниң бесимида қирғизистан парламенти талантбек мамитофниң башчилиқида бир тәкшүрүш комитети тәшкиллигән иди.

Талантбек мамитоф йәнә мундақ деди: “комиссийиләрниң ениқлишичә, бизниң қирғизистандин йөткәлгән пул 932 милйонд доллар. Униң йөткилишидә әлвәттә мәсилә бар, бәзи қанунсиз әһваллар мәвҗут. Мәсилән, өзбәкистандин чиққан болса қандақ йол билән чиққан, дегәнләрни ениқлаш керәк. Пул йөткәштики негизлик мәсилә әркин сәмәт баҗ төлигән әмәс, дейилди. Һазир әркин сәмәтниң пул первути қирғизистанға 6 милярд сом зиян салди, дегән гәп бар. Буниң 3 милярд соми баҗ, қалғини өсүм болуп, җәмий 6 милярд сом. Һазир ‛абдураз‚ ширкити сотта закунлишиватиду, бунчилик болуши мумкин әмәс, дәп. Буниңға сот қарар бериду, бизниң комиссийә бир немә дейәлмәймиз. Бу дава һазир тәргавда.”

Лекин буниңда һалқилиқ шәхс, дәп қарилип кәлгән әркин сәмәт 2019-йили 10-ноябир күни түркийәниң истанбул шәһиридики бир меһмаханиниң чайханисида етип өлтүрүлгән. “азадлиқ радийоси” ниң билдүрүшичә, әркин сәмәт өлтүрүлүшниң бир қанчә ай алдида у “азадлиқ радийоси” ниң мухбириға өзиниң “пул ююш” һәрикитидики һалқилиқ ролиға алақидар дәлилләрни тәминләп, “2011 билән 2016-йили арилиқида қирғизистандин 700 милйон доллар йөткигәнлики” ни илгири сүргән.

Пәрһат һаҗи тиләндибайеф қирғизистан парламентида тәкшүрүш комитетиниң доклати қоллап аваз бәргән қирғизистан парламент әзалириниң бири. Уму бу вәқәниң сода паалийити икәнлики, “пул ююш” һәрикити әмәсликини илгири сүрди. Пәрһат һаҗи тиләндибайәф бу сөзләрни 23-июн зияритимизни қобул қилғанда тәкитлиди.

Пәрһат һаҗи тиләндибайеф мундақ деди: “буниңға мундақ қараң, мән билимән у пулни. У пул һөкүмәтниң пули әмәс. У пул тиҗарәтчиләрниң, тиҗарәт қилған шу адәмләрниң пули. Униңда йүз пирсәнт һөкүмәтниң пули йоқ. Бу тиҗарәтни қилғанлар түркийә билән, хитай билән тиҗарәт қилип, бу пулни шу тәрәпләргә йөткәп, кейин шу пулға йәнә мал екилиду. Мениң буниңдин хәвирим бар. Һөкүмәтниң буниңда пули йоқ. Бирақ сиртқа чиққан шу пулниң азрақ беҗи төлиниши керәк иди. Шу пул төләнмигән. Қалғинида һечқандақ чоң чатақ йоқ.”

Лекин тәкшүрүш доклати авазға қоюлғанда қирғизистан сотсиял демократлар партийәсигә тәвә бәзи парламент әзалириниң униңға аваз бәрмигәнлики мәлум. Парламент әзаси дастан бекешеф әнә шундақ парламент әзалириниң биридур. У 24-июн күни тәрҗиманниң васитиси билән зияритимизни қобул қилип, өзиниң униңға немә үчүн аваз бәрмигәнликини чүшәндүрди. Униң қаришичә, у бу доклатни толуқ оқуп чиқмиған икән.

Дастан бекешеф мундақ деди: “биринчидин, мән бу комиссийиләрниң әзаси әмәс. Иккинчидин, мән бу доклатқа аваз бәрмидим…чүнки мениң аваз бәрмәсликимдики сәвәб мениң бу мәсилә тоғрисида толуқ учурум йоқ. Мән у доклатни толуқ оқуп чиқмидим.”

Дастан бекешеф илгири қирғизистан парламентиниң бу һәқтики бир қетимлиқ гуваһлиқ бериш йиғинида қирғизистан дөләт хәвпсизлики комитетиниң “азадлиқ радийоси” һәққидики сөзлирини тәнқидлигән. “азадлиқ радийоси” ниң билдүрүшичә, қирғизистан дөләт хәвпсизлики комитети тәкшүрүш әтритиниң башлиқи сағинбек самидин оғли бу йил 2-июн қирғизистан парламентида гуваһлиқ берип, әркин сәмәтниң “азадлиқ радийоси” қирғиз бөлүминиң мухбирлириға 100 миң доллар бәргәнликини илгири сүргән.

У буниңға икки кишиниң шаһитлиқ бәргәнликини билдүргән болсиму, лекин шаһитларниң сөзини испатлайдиған һечқандақ дәлил көрсәтмигән. Әйни вақитта дастан бекешеф сағинбекниң сөзлирини “азадлиқ радийоси ға топа чачқанлиқ” дәп әйиблигән. Дастан бекешеф радийомизнң зияритини қобул қилғанда өзиниң бурунқи сөзлиридә давамлиқ чиң туридиғанлиқини билдүрди.

Дастан бекешеф мундақ деди: “мән һазирму шу вақиттики пикиримдә чиң туримән. Һазирму бу мәсилидики позитсийәмдә һечқандақ өзгириш болмиди. Чүнки бу тәкшүрүш чоқум мәхпий елип берилиши керәк. Сиз сотниң һөкүми болмай туруп, пәқәтлам икки адәмниң шаһитлиқиға тайинип, бундақ пикирдә болалмайсиз.”

Лекин талантбек мамитоф 23-июн зияритимизни қобул қилғанда қирғизистанниң истанбулда турушлуқ сабиқ баш консули әркин сопокофниң шаһитлиқ берип, әркин сәмәтниң “азадлиқ радийоси” ниң мухбириға 100 миң доллар беришни вәдә қилғанлиқи, лекин 50 миң долларни берип, қалған 50 миң долларни берәлмигәнликини билдүргәнликини илгири сүрди.

Талантбек мамитоф мундақ деди: “буни әркин сопокоф сорақта ейтқан. Али тохтахоноф билән мушундақ келишим болған. 100 Миң доллар беримән дегән, лекин 50 миң долларни берип, қалғинини берәлмәй қалди. 50 Миң долларни пешин бәргән. ‛шундақ қилсаң 100 доллар беримән‚ дәп әйтқан. Али тохтахоноф келип елип кәткән, дегән. Әркин сопокоф әркин сәмәтниң даим йенида йүргән. У шундақ, дәп ейтқан. Әркин сопокоф қирғизистанниң түркийәдә турушлуқ әлчиси, шу гуваһлиқ бәргән. У өзиниң аптомобилини әркин сәмәткә бәргән. Әркин сәмәт шуниң аптомобилини һәйдәп йүргән.” лекин талантбәк мамитофниң ашкарилишичә, әркин сопокоф бу сөзләрни парламентниң тәкшүрүш комитетиға әмәс, тергавда ейтқан икән.

Әркин сопокоф әркин сәмәт билән болған мунасивити сәвәблик өткән йили ноябирниң башлирида истанбулда турушлуқ баш консуллуқ вәзиписидин елип ташлинип, шу айниң ахирлирида тутқун қилинған иди. Шу мунасивәт билән биз 23-июн күни “азадлиқ радийоси” билән алақилишип, уларниң мәзкур мәсилидики инкасини соридуқ. “азадлиқ радийоси” ниң алақә вә ташқи мунасивәтләр директори җоанна левисон язма баянат йоллап, уларға қаритилған әйипләшләрни “чирик шәхсләрниң мухбирларға қарши елип барған өч елиш һәрикити” дәп тәнқидлиди.

У баянатида “азадлиқ радийоси” ниң сабиқ президенти җеймий флайниң сөзини нәқил кәлтүрүп мундақ дегән: “бу әйипләшләр байлиқи вә һоқуқини қоғдашни мәқсәт қилған чирик шәхсләрниң узундин буян мухбирларға қарши елип барған өч елиш һәрикитиниң әң йеңи урунушидәк қилиду.”

Баянатта йәнә мәтреһимофниң али тохтахуноф вә қирғиз бөлүми үстидин сотқа әрз қилғанлиқи, бу йилниң башлирида қирғиз бөлүминиң банка һесабини тоңлитип қоймақчи болғанлиқи әскәртилип: “биз һәқиқәтни бурмилаштәк бу хил қилмишни әйибләймиз. Қирғиз даирилириниң мухбирларға тәһдит вә паракәндичилик селишқа урунғанларни җавабкарлиққа тартишқа капаләтлик қилишини чаримиз,” дегән.

Қирғизистан таможна идарисиниң сабиқ муавин башлиқи мәтрәһимоф вә униң аилиси әркин сәмәтниң пул йөткәш вәқәсиниң арқисидики күчлүк таянч, дәп әйибләнгән. Буниң билән мәтреһимоф вә униң аилиси “азадлиқ радийоси” ниң қирғиз бөлүми вә униң мухбири али тохтахоноф үстидин сотқа әрз қилған иди. Җоанна ләвисон, нөвәттә сотниң давамлишиватқанлиқи, шуңа бу дело һәққидә ичкириләп пикир билдүрмәйдиғанлиқи, әмма сотниң тәрәққиятини көзитиватқанлиқини билдүрди.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.