Rusiyediki herbiy topilang putin hakimiyitining ajizliqini ashkarilap qoydimu?

Rusiyediki wagnér yallanma eskerler qomandani yéwgini prigozhin (Yevgeny Prigozhin)

6-Ayning 24-küni, rusiyediki wagnér yallanma eskerler qomandani yéwgini prigozhin (Yevgeny Prigozhin) tosattin herbiy özgirish qozghap, rusiyening istratégiyelik shehiri rostowni kontrol qilip, matorlashqan qismi bilen moskwa shehirige 200 kilométir qalghan yerge qistap kelgende, rusiye prézidénti wiladimir putin bélarusiye prézidénti lukashinko bilen birlikte jiddiy tedbir qollinip, 24 sa'et ichide bu heriketni toxtatqan.

Bu qisqighine herbiy özgirish dunyaning diqqet nuqtisigha aylan'ghan bolup, amérika we chet'el taratqulirida bu heriketning tézla meghlup bolushigha da'ir xilmu xil uchurlar we mulahiziler otturigha chiqmaqta. Amérika CNBC  xewer qanilining analizigha qarighanda, wagnér yallanma eskerler qomandani yéwgini progozhin rusiyede qan tökülüshning aldini élish üchün eskerlirini öz jayigha qayturghanliqini jakarlighan.   Rusiye prézidénti wiladimir putin gerche wagnér guruhining rusiye armiyesige qarshi topilingini bésiqturghan bolsimu, bu yallanma armiye we uning qomandani prigozhinning teqdiri na'éniq bolup,  putin hakimiyiti yenila dawalghush halitide turmaqta iken.

Moskwagha qistap kelgen prigozhinning tosattin arqigha yénishi heqqide ijtima'iy taratqularda  xilmu xil perezler otturigha chiqqan؛ bulardin biri, “Topilangdin ilgiri prigozhin xotun-balilirini türkiyege yolgha salghan, topilang yüz bergende putin bélarusiye prézidénti lukashénkoni türkiyege ewetip, erdoghanning maslishishi bilen prigozhinning xotun-balilirini bélarusiyege qayturup kélip, prigozhin'gha tehdit salghan” dégen qarash bolsa, yene biri, “Prigozhin moskwani saqlap turghan bir général bilen aldin déyiship qoyghan, yeni ular ichki we tashqi jehettin masliship, moskwani igilimekchi bolghan؛ emma prigozhin muskwagha az qalghanda, u généraldin uchur kelmigen. Ichki qisimdin yardem bolmisa prigozhin  bir nechche ming eskiri bilen moskwani igiliyelmeytti, shunga u bu pilanidin waz kéchishke mejbur bolghan” dégen qarashtur. Üchinchi bir xil qarash bolsa, wiladimir putin hazirqi rusiye dölet mudapi'e ministirini wezipisidin élip tashliyalmay, progozhin wasitisi arqiliq uni hoquqtin chüshürüsh üchün bu oyunni oynap chiqqan” dégen qarashtur, emma analizchilar bu üchinchi xil éhtimalliqning töwen ikenlikini ilgiri sürüp, ukra'ina urushi dawamlishiwatqan weziyette putinning bundaq xeterlik oyun'gha tewekkül qilalmaydighanliqini bildürgen.

Amérikadiki siyasiy analizchi gordon chang bu heqte mundaq dédi: “Beziler prigojzhinning bu isyani etrapliq pilanlan'ghan bir oyun démekte. Elwette, rusiye sirliq bir dölet, u yerde néme ishlar boluwatqanliqini derhal bilelmeymiz. Emma qandaq ish yüz bersun, wiladimir putin özini ajiz körsitip qoyidighan bir oyun oynimaydu. Mustebitler ezeldin bundaq qilmaydu, bolupmu hoquqtin ayrilip textidin ghulash xewpi bolghan mustebitler téximu bundaq qilmaydu”.

6-Ayning 25-küni, amérika tashqi ishlar ministiri antoni bilinkén bu heqte söz qilip: “Bu qétimqi topilang rusiye hakimiyitining ichki qismidiki bölünüshni körsitip berdi, biz axirqi netijini téxi körmiduq” dégen. Prézidént jow baydén “Amérikaning bu ishta qoli bar” dégenlerge reddiye bérip: “Biz bu ishqa arilashmiduq, bu rusiyening ichki qismidiki toqunush” dégen.

En'gliyede chiqidighan “Muhapizetchi” géziti torining 25-iyun küni bergen xewiride éytilishiche, topilangdin ilgiri wagnér guruhi qomandani prigozhin rusiyening ukra'inagha qilghan hujumida ölgenlerning köpiyip ketkenlikini tilgha élip, rusiye dölet mudapi'e ministiri sérgéy shoygu (Sergei Shoigu) ning qabiliyetsizliki we telwilikini eyibligen؛  topilangdin kéyin  bolsa,  bu qétimqi meqsitining putin hakimiyitini aghdurush emes, belki rusiyening xewpsizlikini qoghdash ikenlikini, dölet ichide qan tökülüshni xalimaydighanliqini, emma rusiye jem'iyitining yenila herbiy özgirishke éhtiyajliq ikenlikini bildürgen.

BBC Torining 26-iyun küni bergen xewiride, prigozhinning shuni küni élan qilghan 11 minutluq sözi tehlil qilin'ghan bolup, progozhin sözide wagnér guruhining bu herikitining rusiyening menpe'etige uyghun ikenlikini bildürgen, emma prézidént putinning hökümranliqigha ziyan salghanliqini, uni qiyin ehwalda qoyghanliqini étirap qilghan.

Melum bolushiche, wagnér guruhining 25 ming eskiri bolup, köpinchisi dem élishqa chiqqan eskerler we türmidin qoyuwétilgen jinayetchilerdin teshkil tapqan. Türkiye hajettepe uniwérsitéti oqutquchisi, doktor erkin ekremning qarishiche, bu qétimqi isyanning kélip chiqishidiki seweblerdin biri, progozhin we uning qoshunining rusiye dölet armiyesige tewe bolushni xalimighanliqi iken. Erkin ekrem ependi bu qétimliq isyanda tigh uchining putin'gha emes, rusiye dölet mudapi'e ministiri sérgiy shoygugha qaritilghanliqini bildürdi.

Köpligen analizchilarning qarishiche, wagnér guruhi qomandani prigozhinning “Rezillikni toxtitish” üchün bashlatqan bu isyani gerche muweppeqiyetlik bolmighan bolsimu,  ukra'inaning rusiye armiyesige qarshi urushigha medet bergen. Wagnér yallanma eskerliri ukra'ina urushidiki eng mahir jengchiler bolup, ularning bölünüshi rusiyening ukra'ina jeng meydanidiki küchini ajizlitidiken.

Amérika ratgérs uniwérsitétining proféssori, ukra'ina we rusiye mesililiri mutexessisi aléksandir motil (Alexander Motyl) radiyomizgha élxet arqiliq qayturghan jawabida,  bu weqege bolghan köz qarishini bildürüp mundaq deydu: “Men shuninggha qet'iy ishinimenki, putin hakimiyiti lingship qaldi. Prigozhin weqesining yüz bérishi bu hakimiyetning ghulap chüshüshige seweb bolushi mumkin. Rusiyede herbiy we siyasiy malimanchiliq qanche köp yüz berse, ukra'ina xelqi we bashqa insanlar üchün shunche yaxshi bolidu”.

Bu topilangdin kéyin rusiyening mu'awin tashqi ishlar ministiri andréi nudénko (Andrei Rudenko) béyjinggha kélip, xitay tashqi ishlar ministiri chin gang bilen körüshken, chin gang xitayning  rusiyening dölet muqimliqi we tereqqiyatini qollaydighanliqini bildürgen. “Muhapizetchi” gézitining bu heqtiki xewiride éytilishiche, bu topilang yüz bergende xitay taratquliri xewer bergen bolsimu, hökümet tereptin  héchqandaq bayanat élan qilmighan. Xitayning dölet taratqusi bolghan “Yershari waqti géziti” 25-iyun küni bergen xewiride, progozhin qozghighan bu topilangning gherb médiyalirida “Rusiye parchilinip weyran bolidighandek xata teshwiq qilin'ghanliqi, ularning gherizining rusiye jem'iyitini parchilash ikenliki” körsitilgen.

Doktor erkin ekrem xitayning wagnérgha oxshash yallanma eskerler guruhidin nahayiti éhtiyat qilidighanliqini, shunga rusiyening bu qoshunni pütünley boysundurushini qollaydighanliqini bildürdi.

“Muhapizetchi” gézitining bu heqtiki analizigha qarighanda, xitayning rusiyeni qollishi ang-idiyediki oxshashliq we menpe'ettiki shériklikni asas qilghan bolup, xitay bash sékrétari shi jinping bu topilangni bésiqturghan putinni ilgiri qandaq qollighan bolsa, buningdin kéyinmu qollaydighanliqini ipadiligen. Chünki putinning rusiyesi weyran bolsa, xitaymu éghir kün'ge qalidiken.

Gordon chang ependi bu heqte toxtilip mundaq dédi: “ Xitay hökümiti ötken hepte axiri yüz bergen prigozhin weqesidin chöchügendek qilidu. Ular wagnér guruhi xojayini bilen wiladimir putin otturisidiki sürkilishni bilidu. Shughinisi, xitay emeldarliri néme qilishini bilelmey qalghandek qilidu. Topilang waqtida, xitayning dölet taratquliri he dep rusiyening teshwiqatini qildi. Nahayiti roshenki, ular ganggirap, néme déyish kéreklikinimu bilelmey qaldi”.

CNBC Ning xewiride körsitilishiche, bu topilang rusiye prézidénti putinning öz yéqinlirini xalighanche ishqa qoyushtek mustebitlikige bérilgen bir zerbe iken. Emma putinning hoquq tutqandin béri siyasiy reqiblirige zerbe bérip kelgenliki we buning chongqur tesirini  nezerdin saqit qilishqa bolmaydiken.

Rusiye axbaratlirida, progozhinning bu isyandiki jawabkarliqining sürüshtürülidighanliqi xewer qilin'ghan. Emma krimél sariyi bayanatchisi dimitri piskof (Dmitry Peskov) buninggha zit gep qilip: “Moskwagha kirmeslik toghrisida  wagnér guruhi bilen  kélishim tüzgende,  bu kélishimge asasen progozhin we uning eskerlirining jawabkarliqi sürüshtürülmeydu” dégen. Buning zadi qaysisi rast, progozhin we uning eskerlirining teqdiri qandaq bolidu, bu téxi hazirche namelum iken.

Rusiyede bu topilang yüz bergendin kéyin, yawropa ittipaqi we nato ukra'inagha dawamliq herbiy yardem béridighanliqini jakarlighan. 6-Ayning 26-küni, ukra'ina armiyesi rusiyening qolidin sherqiy jenubtiki bir yézisini qayturuwalghanliqini élan qilghan.