Sam brownbek: “Emdi Uyghur qanunini ijra qilishning waqti keldi!” (1)

Sam brownbek: yaxshi, yaxshi. Emise issiqida bashlimaymizmu?

Muxbir: bolidu, emise “Issiqida” bashlayli! birinchi so'alim, amérika dölet mejlisi “Uyghur kishilik hoquq siyasiti qanuni” ni maqullighandin kéyin 17-iyun küni prézidént tramp buninggha imza qoydi. Bu Uyghurlarning heq we hoquqlirini qoghdashtiki tunji qanun bolghanliqi üchün muhajirettiki Uyghur jama'iti amérika hökümitidin bekmu xursen boldi. Shundaqla buningdin zor hayajan'gha we memnuniyetke chömdi. Shuning bilen birge ötken yekshenbe küni (21-iyun) amérika we kanadadiki Uyghurlar aqsaray we torontodiki amérika konsulxanisi aldigha yighilip amérika hökümitining bu qanun layihesini maqullighanliqigha minnetdarliq bildürdi. Nöwettiki hayajan we minnetdarliq tuyghusi ichide ular “Bu qanun layihesighu maqullandi. Emdi kéyinki qedem qandaq bolar?” dep sorawatidu.

Sam brownbek: aldi bilen méning diqqitimni tartqini tramp hökümitining Uyghurlar mesilisini tekitleshte dunyadiki herqandaq bir döletke qarighanda téximu salmaqliq bolghan bir qedemni alghini boldi. Chünki buningdin ilgiri Uyghurlargha ziyankeshlik qiliwatqan xitay emeldarlirini jazalash heqqide pikirler otturigha chüshken. Soda ministirliqimu xitay ölkiliridiki pen-téxnika shirketliridin xitay hökümiti üchün axbarat toplash xizmitige ishtirak qilghanlirini jazalashni tekitligen. Xitay hökümitining pütün döletni bir “Aka” ning xas mülkige aylanduruwalghanliqigha qarita türlük eyiblesh otturigha qoyulghan. Shuning bilen birge xitaydiki bir qisim shirketlerning mehsulatliri mejburiy emgekke chétilip qalghanliqi ‍üchün buningdin kéyin ularning mehsulatlirini amérikagha éksport qilishi cheklen'gen. Qisqisi bu jehette köpligen jazalash tedbirliri wujudqa kelgen idi. Méningche, biz üchün we dunya jama'iti üchün emdiki qedem shinjangdiki mesililer we xitayning qiliwatqanliri heqqide dawamliq söz qilish, shuningdek birleshken döletler teshkilati (b d t) bilen birlikte téximu köp döletler amérikaning biwasite halda xitaygha qarita qolliniwatqan heriketlirige awaz qoshushi, bu yüzlinishni Uyghur xelqi duch kéliwatqan kishilik hoquq depsendichiliki hel bolghuche dawam qilishi lazim. Méningche, bu hazirqi dunyada eng zor ehmiyetke ige bolghan bir ish bolup qaldi. Chünki milyondin oshuq musulmanlar lagérlargha qamilip bolghan bolsimu, köpligen chong döletler, yene kélip bir qisim musulman döletlirining bu heqte zuwan sürmesliki heqiqeten kishining nomusini keltüridu. Chünki héchqachan körülüp baqmighan hemde ademning eqligimu sighmaydighan mushundaq bir hadise 2020-yili shundaq chong we zor tesirge ige bolghan xitayda yüz bériwatidu.

Muxbir: shundaq. Xuddi siz tekitlep ötkendek, bashqa döletlermu amérika hökümiti bashlighan ashu qilmishlargha xatime bérish herikitige qoshulushi lazim. 2017-Yili baharda lagér mesilisi bashlan'ghandin buyanqi üch yilda amérikaning yawropa yaki bashqa jaylardiki ittipaqdashliri bu mesilini tekitlep baqtimu? yeni bu heqte öz endishilirini ipadilep qoyush sheklide emes, eksiche bir milyondin artuq Uyghur we bashqa türkiy xelqler qamalghan lagérlarni taqash heqqide xitay hökümitige keskin chaqiriq qilip baqtimu?

Sam brownbek: ötken yili (2019-yili) b d t chong yighinining qoshumche yighini mezgilide birnechche dölet bizge qoshulup, mewjut ré'alliqni tekitlidi. Shu waqitta bir qisim shahitlarning bayanlirida lagérlargha qamalghan ‍uruq-tughqanlirining kechmishliri arqiliq ularning béshigha kelgen qabahetlik paji'eler anglitilghan idi. Shu waqitta bizge yawropa elliridin üchi awaz qoshqan idi. Hazir bolsa barghanséri köp döletler bu sepke qoshuluwatidu we söz qiliwatidu. Biz ularnimu kéyinki qedemni bille bassiken, dep ümid qiliwatimiz. Xitay hazir nurghunlighan döletlerge popoza qilip, ularni bu mesile heqqide pikir qilmasliqqa qistawatidu. Lékin hazir bu mesililerni tekitlewatqan hemde birer emeliy heriket qollinishni teshebbus qiliwatqan döletlerning sani éship bériwatidu. Amérika hökümiti mushu qedemni alghan iken, emdi barghanséri yamanlishiwatqan kishilik hoquq weziyitige qarita kéyinki qedemde yene qandaq jaza tedbirlirini qollinishqa bolidighanliqi heqqide oylinishi lazim. Buningdiki eng zor bir mesile dunyadiki bashqa döletler, bolupmu musulmanlarni asas qilghan islam döletlirining kökrek kérip otturigha chiqishi hemde xitay kompartiyesining islam étiqadidiki kishilerge ziyankeshlik qilish qilmishini eyiblishidur. Chünki kishining eqlige sighmaydighan bu ishlar neq mushu minutlarda yüz bériwatidu. Bextke qarshi hazir téximu zor ziyankeshlikler otturigha chiqiwatidu, bular bolsa yuqiri pen-téxnikiliq nazaret hemde kishilerning iqtisadiy we ijtima'iy sahelerge ishtirak qilishini cheklesh sheklide köplep melum boluwatidu.

Muxbir: shundaq. Islam döletliridin bu mesile heqqidiki endishilirini xitaygha bildürüshni oylishiwatqanlar barmu?

Sam brownbek: türkiye bu heqte söz qildi. Yene bashqa bir qisim döletlermu shundaq qildi. Emma xitay hökümiti uchigha chiqqan öktemlik bilen islam döletlirige qarshi “Xelq'ara munasiwet urushi” qozghash arqiliq bu döletlerge yighiwélish lagérlirini “Kespiy maharet mektipi” dep chüshendürüshke bashlidi. Emma biz shahitlarning bayanlirini angliduq. Ular mejburiy yosunda tutqun qilinip, mejburiy halda ashu jaylargha apirilghan. Ular eqelliysi nurghun nersilerdin mehrum qaldurulghan, hetta ularning balilirigha “Muhemmed” dégen shunchilik ammibab musulmanche isimni qoyushmu men'i qilin'ghan. Hazir bolsa ularning qebriliri weyran qiliniwatidu. Birawni saghlam étiqadi seweblik basturush héchqandaq muqamgha toghra kelmeydu. Bu xitay hökümiti gherezlik halda ijra qiliwatqan bir türlük diniy étiqad ziyankeshlikidur. Xitay hazir bir pütün milletni özlirining diniy étiqadidin tosup qalmaqchi boluwatidu.

Bu söhbetning dawamigha qiziqsanglar, diqqitinglar kéyinki programmimizda bolsun.