Sam brownbek: xitay hökümiti “Uyghurlarning erkin yashishigha yol qoyushi kérek” (2)

Alim: amérika hökümiti ötken ay birleshken döletler teshkilati omumiy yighini jeryanida bir qanche pewqul'adde muhim pa'aliyetlerni uyushturdi. Amérika bu arqiliq néme meqsetke yetmekchi? xitayning inkasi qandaq boldi?

Brownbek: amérikining qiliwatqini Uyghurlarning béshigha kelgen külpetlerni yorutushqa tirishish. Bu bir wehimilik kishilik hoquq weziyiti. Bu yerde bir milyondin artuq adem tutup turush lagérlirigha qamalghan bolsa, lagér sirtidikilermu bixeterlik kaméraliri we sün'iy eqil sistémiliri bilen qaplan'ghan mewhum tutup turush lagérida yashimaqta. Biz xitay hökümitining özidiki musulman az sanliqlargha mana mushundaq qiliwatqanliqini yorutuwatimiz. Bu bir diniy ziyankeshlik. Uyghurlarning diniy hoquqliri b d t kishilik hoquq xitabnamisi we xitayning asasiy qanunidimu kapaletke ige qilin'ghan. Shunga biz dunyagha xitayning néme qiliwatqanliqini namayan qilishqa tirishiwatimiz. Xitayning inkasi bolsa, bir milyon ademni solap qoyushni peqet bir xil “Térrorizmgha qarshi heriket” dep körsitishke urunushtin ibaret boldi. Méningche ularning inkasi nachar yaki natoghra hemde weziyetke adaletsizlik qilish sheklide bolup keldi. Ular bu weziyette, Uyghurlarni erkin yashighini qoyushi kérek. 

Alim: siz musulman nopusi köp bolghan türkiye, pakistan, se'udi erebistan, hindonéziye we malaysiyagha oxshash döletlerning b d t omumiy kéngishide dawamliq sükütni tallishigha qandaq qaraysiz? 

Brownbek: men ularning sükütidin epsuslandim. Bir qisim gherb elliri bu mesilini éniq shekilde otturigha qoyuwatidu. Gherb elliridiki zhurnalistlarmu bu weziyetni nahayiti yaxshi yorutup xewer qildi. Méning ümidim, mushu musulman nopusi köp döletlerdiki bir qisim kishilerning Uyghurlarning béshigha kelgen külpetlerni anglashqa bashlishi we sada chiqirip dölet rehberlirini xitayning qilmishlirigha qarshi téximu küchlük we ünümlük heriket qollinishqa mejburlishidur. Xitay Uyghurlarghila zulum sélipla qalmastin, belki xitaydiki bashqa musulmanlarghimu zulum séliwatidu. Ular bir munche xristi'an chérkawlirini taqiwetti. Ular falun'gochilargha yillardin béri ziyankeshlik qilip keldi. Tibet buddizmi nechche on yillar mabeynide xitay kommunist hökümitining tömür tapini astida cheylendi. Bularda qilche özgirish bolghini yoq. Shunga bu xitay kompartiyesining xitaydiki barliq imanliq insanlargha qarshi din'gha élan qilghan urushidur. 

Alim: sizning dawamliq sükütni tallighan musulman nopusi köp döletlerge deydighan néme sözingiz bar?

Brownbek: ular zuwan sürüshi kérek. Tarix ularning sükütini mukapatlimaydu. Sükütte turushning özi melum bir nersining yüz bérishige qoshulush we yol qoyushtin dérek béridu. Bu dégenlik bu lagérlarda shunchilik köp adem ziyankeshlikke uchrawatqan shara'itta, siz bu mesile üstidiki bolushqa tégishlik munazirige arilashmidingiz, dégenliktur.

Alim: amérikining hindonéziye turushluq bash elchisi bu hepte u dölettiki eng muhim ikki musulman teshkilati bilen uchriship, ularni xitayda qattiq éziliwatqan Uyghurlarning mesilisi kötürüp chiqishqa dewet qildi. Sizningche bu bir ünümlük usulmu, sizningche musulman nopusi köp bashqa ellerdiki amérika diplomatliri we elchiliri shu döletlerdiki musulman teshkilatlar bilen alaqe baghlishi kérekmu? 

Brownbek: méningche biz choqum bu musulman teshkilatliri bilen alaqe baghlishimiz kérek. Méningche insanlar jasaritini yoqatmasliqi lazim. Nurghunlighan ademler peqet xitayning pulidin quruq qalimiz dep qorqushidu. Xuddi xitay ularni iqtisadiy jehettin jazalaydighandek, yaki bezi soda kélishimlirini toxtitidighandek. Emma bashqilarning qedir qimmiti we ularning özi étiqadini erkin beja keltürüshi üchün tik turushqa jasaret qilishingiz yene nurghun kishilerge ilham béghishlaydu. Bolupmu, musulman döletlerning rehberlirini musulman bolghanliqi üchün shunchilik qattiq ziyankeshlikke uchrighan xelqler üchün meydan'gha chiqip, nida qilishqa ündeydu. 

Alim: sizningche amérikaning xitayda turushluq bash elchisi Uyghur rayonigha bérip ziyaret qilishi kérekmu?

Brownbek: méningche bash elchimiz ziyaret qilishi kérek. Emma méningche u héch qandaq awarichilik we tosalghugha uchrimighan halda u yerge bérishi kérek. Uning barliq yerlerni xalighanche körüshige yol qoyulushi kérek. Eger u yerler xuddi xitay hökümiti éytqandek “Kespiy terbiyelesh merkezliri” bolghan bolsa, undaqta uning xitay hökümitining qiliwatqan yaxshi ishlirini körüshige yol qoyushi kérek. Emma méning hés qilishimche, u ziyaritide bundaq nersilerni körelmeydu. Uning köridighini bolsa insanlar özi xalimaydighan idé'ologiyege mejburlinidighan, we özining diniy étiqadini xalighan shekilde dawamlashturalmaydighan jaza lagérliridin ibaret bolidu. Shunga xitay hökümiti dunyagha u yerlerde boluwatqan ishlarni körsetmeywatidu. Bu, biz yashawatqan 2019 ‏-yilidiki dunyada yüz bériwatqan dehshetlik weziyet. Xitaygha oxshash bir dunyawi küchning bu dewrde özining bir qisim xelqige bundaq heriketlerni élip bérishi ademning eqlige sighmaydu. Bu xata. Buninggha xatime bérilishi kérek. 

Alim: eger xitay hökümiti yene dawamliq halda jaza lagérlirining mewjutluqini, bir milyondin artuq Uyghur we bashqa xelqlerni bu lagérlargha solighanliqini inkar qilip, birleshken döletler teshkilati, amérika we xelq'araning tekshürüshi we ziyaret qilishigha yol qoymisa, amérika hökümiti yaki b d t xitaygha téximu köp jaza tedbirliri qollinish mumkinmu?

Brownbek: méningche, buning mumkinliki éniq. Körginingizdek, biz xitayning zamaniwi saqchi döliti herikitide rol oynighan bir qanche xitay mu'essesini qara tizimlikke alduq. Bu mu'essesilerge jaza qoyduq. Bu qilmishlar bilen shughulliniwatqan xitay emeldarlirigha wiza émbargosi qoyduq. Shinjangning partiye sékrétari chén chüen'go bu siyasetlerni emeliyleshtürüwatidu. Téximu köp ademler “Bulargha bésim qilish üchün élin'ghan tedbirler arqiliq partiye emeldarlirigha bizning bu qilmishlargha qoshulmaydighan meydanimizni éniq bildürduq” déyishmekte. 

Uningdin sirt, biz bu qattiq qol, hemmini öz ichige alghan “Ghoja aka” saqchi döliti sistémilirining bashqa döletlergimu éksport qilinishini xalimaymiz. Biz bundaq bolushidin nahayiti endishe qiliwatimiz. 

Ularning bu saqchi döliti téxnikilirining yaman gherezde ishlitishi mumkin bolghan istibdat döletlerge éksport qilishning aldini élish, bezi mu'essesilerning qara tizimlikke kirgüzülüshidiki seweblerning biri.