“шинҗаң сақчи һөҗҗәтлири” немә дәйду? (2)

Хитай һөкүмитиниң уйғур дияридики зор көләмлик тутқун вә бастуруш қилмиши ташқи дуняға мәлум болушқа башлиған өткән бәш йилда милйонларчә уйғурниң лагерларға қамалғанлиқи мәлум болғандин кейин хитай һөкүмити тағдәк испатлар алдида “биздә лагер мәвҗут әмәс. Мәвҗут болғини пәқәт кәспий тәрбийәләш мәркизи” деди. Кейинчә бу мәркәзләрниң “хәтәрлик вә ишәнчсиз кишиләр үчүн меңиләрни тазилаш, йүрәкләрни паклаш вә қәбиһ идийәләрни йоқитиш” ролиниң барлиқини тәкитлиди. Бу җәрянда хитай һөкүмитиниң өзлири тәйярлап чиққан бирқисим һөҗҗәтлири вә уқтурушлири 2019-йилидин башлап охшимиған йоллардин паш болуп, бу лагерларниң вә зулумларниң пәйда болушидин тартип мунтизим система алған һалда кеңийишигичә болған пүткүл җәрянниң ши җинпиң башчилиқидики мәркизий һөкүмәтниң бир қоллуқ орунлаштурмиси икәнлики мана мән, дәп ашкара болди.

“дуняда бундақ мәктәп болмайду!”

Уйғур дияридики лагерлар мәсилиси бойичә издиниватқан тәтқиқатчи, “коммунизм қурбанлири хатирә фонди” ниң хитай тәтқиқат мәркизиниң директори адриян зенз(Adrian Zenz) ниң васитиси арқилиқ намәлум хаккерниң ташқи дуняға ашкарилишинииң нәтиҗиси “шинҗаң сақчи һөҗҗәтлири” намида пүтүн дунядики ахбарат васитилириниң диққәт мәркизигә айланди. Бу һөҗҗәтләр топлимидики лагерларниң ички қисмида тартилған сүрәтләр вә юқири дәриҗилик һөкүмәт әмәлдарлириниң лагерлар һәққидики йолйоруқлири “тәрбийәләш мәркизи” намидики лагерларниң ички қисмидики қабаһәтләрни техиму илгириләп дуняға ечип бәрди.

Бу һөҗҗәтләрдин мәлум болушичә, лагерларға қамалғанлар ичидә 15 яшлиқ сәбий өсмүрләр вә йеши 70 тин ашқан мойсипитларниңму болуши хитай һөкүмитиниң нәзиридә “ишәнчлик” уйғурниң йоқ икәнликини көрсәтсә, ‍уйғур аптоном районлуқ парткомниң сабиқ секретари чен чүәнгониң нутқидики “нурғунлиған кишиләргә бәш йиллиқ ‛тәрбийәләш‚ купайә қилмайду” дегән йолйоруқи нөвәттики лагер сияситиниң йеқин кәлгүсидә “бошап қелиши” дин үмид қилишниң балиларчә хам-хиял икәнликини намаян қилип бәрди. Йәнә бир яқтин һөҗҗәтләр топлимидики “қанунсиз диний буюмлар” категорийәсигә айрилғанларниң “қуран” ни өз ичигә алған һалда, җәйнамаз, тәсви, һиҗаб дегәндәк дуняниң һечқандақ йеридә “қанунсиз” дәп қаралмайдиған буюмлар болуши хитай һөкүмитиниң “террорлуқ” қа әмәс, бәлки уйғурларға қарши туруватқанлиқини бәкму җанлиқ тәсвирләп бәрди.

Бу қетимқи һөҗҗәтләр буниңдин илгирирәк мәлум болған қәшқәр конишәһәр наһийәсидики тутқунлар исимликини сүрәтләр арқилиқ дәлиллигән болса ташқи дуняни һәйрәттә қалдурған йәнә бир әһвал хитай сақчилириниң маневир қиливатқан көрүнүши болуши мумкин, дәп қариливатқан мәнзириләр болди. Һечқандақ қаршилиқ көрситиш иқтидари болмиған бовайларниму аптомат вә калтәк-чомақлар билән қоралланған сақчиларниң һәйвә қилип қоршап туруши, хитай пойизлирида уйғур дияриға йөткиливатқан сақчи броневиклири, уйғур мәһәллилиридә қара кийимлик хитай сақчилириниң толуқ қоралланған һалда сәп болуп тәкшүрүшкә меңишлири дегәнләр уйғур дияридики сиясий муһитниң һәрқандақ уруш районидикидин қелишмайдиғанлиқини, әмма қарши тәрәптики уйғурларниң пүтүнләй толуқ искәнҗигә елинған һалда бу уруш һуҗумлириға “нишан” болуватқанлиқини көрситип бериду. Бу һәқтә сөз болғанда доктур адрян зенз өзиниң бу сүрәтләрни тунҗи қетим көргәндики һес-туйғусини биз билән ортақлишип мундақ деди. .

“мени һәммидинму бәк чөчүткини бу һөҗҗәтләрдики сүрәтләр, болупму улар арисида әмдила 15 яшқа киргән раһилә өмәр исимлик бир қизниң сүрити һәмдә башқа бир қисим яшта бәкла чоң болған кишиләр болди. Чүнки уларниң нурғуни аллиқачан 70 яштин ашқан болсиму лагерға қамалған кишиләр иди. Мени техиму бәк һәйран қалдурғини мәктәп дәп атилидиған бу җайлардики сақчи қисимлириниң җисманий җәһәтләрдә ипадиләнгән қияпити болди. Булардин қариғанда хитай һөкүмитиниң һазир һечқандақ башқа таллиши қалмиғандәк қилиду. Лагерларниң ички қисмидин мәлум болған бу һөҗҗәтләр вә сүрәтләр әмдиликтә полаттәк дәлил болғиничә инкар қилишқа һечқандақ йочуқ қалдурмайду”.

Хитай һөкүмити көп қетим юқири дәриҗилик әмәлдарларниң еғзидин “тәрбийәләш мәркәзлиридә уйғурлар һүнәр-техника өгинип ишқа орунлишишқа һүл салиду. Бу пүтүнләй һәқсиз мәктәп” дейиш арқилиқ буни хитай һөкүмитиниң уйғурларға қиливатқан бир түрлүк “ғәмхорлуқи” қатарида баян қилип кәлгәниди. Әмма бу қетим паш болған сүрәтләрдә бу “мәктәп” ләрдики “курсант” намида атиливатқан тутқунларниң түрмә шәклидики қәпәзләргә қамилидиғанлиқи, бу җайдики қораллиқ сақчиларниң орунлаштурмиси һәрқандақ “әң бихәтәр” түрмидин қелишмайдиғанлиқи алаһидә гәвдилиниду. Болупму лагерларни башқуруш бәлгилимилиридә лагерлардики һәрқайси “оқутуш” биналириға қанчидин сақчиниң орунлаштурулуши, лагерлардики көзитиш мунарлири вә чарлаш сақчилириниң роли қатарлиқлар қатарида “тәрбийәләш мәркәзлиридин қечишқа урунған курсантларға сақчилар аввал бәлгә оқи етиш, қечиштин тохтимиса уларни етип өлтүрүветиш” һәққидики бәлгилимиләр бу орунларни һечқандақ қилипму “мәктәп” дәп шәрһиләшкә имкан йоқлуқини көрситип бериду. Шуниңдәк радийомиз илгири дәлиллигән бирқисим кишиләрниң лагерға елип берилиштин қорқуп өлүвелишидики бәзи сәвәбләрниму диққитимизгә васитилик һалда ишарә қилиду. Буларниң һәммиси маһийәттә хитай һөкүмитиниң уйғур дияридики лагерларда қиливатқанлириниң әмәлийәттә 2-дуня уруши мәзгилидики натсистларниң йиғивелиш лагерлиридики җинайәтләрниң техиму ‍ашурулуп тәкрарлиниватқанлиқиниму намаян қилип бериду. Бу һәқтики зияритимиз җәрянида адрян зенз бу һәқтә тохтилип, буниңдики бәзи әһвалларниң аллиқачан кишиләрниң тәсәввурдин һалқип кәткәнликини тәкитләйду. . У, мундақ деди: “буларниң һәммиси бу муәссәсәләрниң әмәлийәттә бәкму қаттиқ муһапизәт қилинидиған түрмә икәнликини көрситип бериду. Чүнки уларға етип өлтүрүветиш һәққидә көрсәтмә берилгән. Буниңдин башқа пәқәт һәрбий қисимлар үчүнла қоллинилидиған бир қисим еғир типтики қоралларниң исмиму учрайду. Мәсилән, көзитиш мунарлиридики әскәрләрниң үч путлуқ пилимот ишлитиши дегәнләр задила адәмниң әқлигә сиғмайду. Йәнә келип лагерларда толуқ қоралланған сақчи қисимлириниң қаравуллуқ вә патроллуқ қилиши, туюқсиз һуҗумларға қоллинилидиған зәрбидарлар әтритиниң ишқа селиниши дегәнләрму худди шундақ”.

Нөвәттә мәзкур һөҗҗәтләр топлими вә бирләшкән дөләтләр тәшкилати (б д т) кишилик һоқуқ алий кеңишиниң рәиси мишел бачелетниң уйғур дияридики зиярити баравәр һалда һәрқайси ахбарат васитилириниң баш бәтлиридин орун алмақтикән. Шуниң билән бирликтә америка башчилиқидики бирқисим ғәрб дөләтлири хитай һөкүмитигә қарита охшимиған баянатларни елан қилмақта икән. Хитай һөкүмитиму давамлиқ һалда бу қетимқи һөҗҗәтләрни ялғанға чиқирип “бу ғәрб дүшмәнликиниң йәнә бир қетим оттуриға чиқиши” демәктә.