Pasport mesilisi se'udidiki Uyghur muhajirlirining kélechikide éniqsizliq peyda qilmaqta

Muxbirimiz erkin
2020.01.29
seudi-uyghur-pasport.jpg Melum bir Uyghur waqti ötüp ketken xitay pasporti bilen xitay elchixanisidin bérilgen sayahet kinishkisini tutup turghan körünüsh. 2019-Yili 2-öktebir, se'udi.
AFP

Xitayning se'udi erebistandiki elchixanisining Uyghurlargha pasport yéngilap bermesliki pasport qereli toshup ketken yaki toshup kétish aldidiki Uyghurlargha zor kashila peyda qilip, oqush, tijaret, tirikchilik we chet'elge chiqish ishlirida zor qiyinchiliq peyda qiliwatqanliqi melum. Ularning tekitlishiche, pasport qerelining toshup kétip, höjjetsiz qélishtek bu ehwal ularning dölet tewelikisiz qélip, kélechiki éniqsizliqqa mehkum bolushtek xewpni tughdurmaqtiken.

Mezkur mesile firansiye agéntliqining diqqitini qozghighan. Mezkur agéntliq 27‏-yanwar küni bergen xewiride se'udidiki bu Uyghurlarning bir xil “Mumkinsiz tallashqa duch kelgenliki” ni ilgiri sürgenidi. Biz 28‏-yanwar küni se'udi erebistandiki bezi Uyghur muhajirlar bilen alaqiliship, ularning pasport mesilisidiki qiyinchiliqigha da'ir bezi tepsilatlarni igiliduq. Ularning tekitlishiche, xitayning se'udi erebistandiki elchixanisi pasport yéngilashqa iltimas qilghan Uyghurlargha aq pasport béridiken. Bu pasport peqet xitaygha qaytip kétishkila yaraydiken. Lékin chet'eldiki Uyghurlar pa'aliyetchiler, xitaygha qaytip barghan herqandaq Uyghurni lagérlarning kütüp turghanliqini agahlandurmaqta. Ularning tekitlishiche, “Uyghurlargha pasport yéngilap bermeslik ularni xitaygha qayturup kétishke mejburlashtiki bir xil istratégiye” iken.

Se'udi erebistanda turushluq bir Uyghur xanimning radiyomizgha bildürüshiche, nöwette xitayning se'udidiki elchixanisi Uyghurlargha pasport yéngilap bermigechke Uyghurlar amalsiz türkiye qatarliq döletlerge kétip barmaqtiken. U, 28‏-yanwar radiyomizgha bergen bu heqtiki uchurida mundaq dédi: “Hazir tolisi türkiyege kétiwatidu. Bu yerdin türkistan'gha baralmay tolisi türkiyege kétip baridu. Bu yerdimu azraq chingaytip qoydi, otturumni, bir ademni manche pul töleysen her ayda, dep. Shunga, bu yerde baliliri jiq ademler bu yerde turalmay türkiyege kétip baridu, hazir. ‏Waqti ötüp ketkenlerge pasportini yéngilap bermeydiken.”

Hazir se'udi erebistanda oqush, tijaret, ishlemchilik yaki bashqa tirikchilik bilen yashawatqan qanchilik Uyghur barliqi melum emes. Se'udi erebistandiki bir Uyghur oqughuchining 28‏-yanwar küni radiyomizgha bildürüshiche, xitayning se'udidiki elchixanisi 2017‏-yildin bashlap Uyghurlarning pasportini yéngilap bérishni toxtatqan. 2018‏-Yilgha kelgende tughulghan balilarghimu pasport bermigen. U, se'udidiki yuqiriqi oqughuchi, esli se'udida birer yüzdek bala oquydighanliqi, lékin xitayning pasport bérishni toxtitishi bilen nurghun oqughuchilarning oqushini tashlap, türkiye qatarliq döletlerge kétishke bashlighanliqini bildürdi.

Yuqiriqi Uyghur oqughuchi se'udidiki Uyghurlarning héchqandaq bir siyasiy pa'aliyet bilen alaqisi yoqluqi, ularning se'udi qanuni we xitaygha alaqidar nazuk témilargha izchil éhtiyat bilen mu'amile qilip kelgenlikini bildürüp: “Bu yerde bir nuqta bar shuni chüshendürüp qoyush kérek. Bu yerde bölgünchilikni Uyghurlar qiliwatqini yoq. Ottura-sherq we ereb dunyasida yashawatqan Uyghurlar héchqachan bölgünchilik qilghan emes. Bölgünchilikni kim qiliwatidu, dégende, bölgünchilikni bu yerde xitayning özi qiliwatidu. U bölgünchilik qilmisa némishqa bir mektepte oquwatqan we yashawatqan oqughuchigha, mesilen: bir junggoluq deyli, ularning ichide mongghullar bar, shéwe bar, Uyghur bar, emma némishqa Uyghurgha yéngilanmaydu?, bu pasport. Némishqa bir mektepte oquwatqan junggoluq oqughuchilar ichide mesilen, Uyghurgha yéngilanmaydu?, tunggan'gha yéngilinidu. Démek, bu yerde heqiqiy bölgünchilikni junggo terep qiliwatidu. Eger u buninggha puqraliq salahiyet bilen mu'amile qilghan bolsa hemmige oxshash mu'amile qilish kérek.”

Yuqiriqi oqughuchining ashkarilishiche, se'udidiki Uyghur oqughuchilar özlirining pasportini yéngilap bérishni telep qilip, se'udidiki elchixanisigha mektup sun'ghan. Biz munasiwet bilen 28‏-yanwar küni xitayning se'udidiki elchixanisigha téléfon qilduq, lékin elchixana téléfonimizni almidi. Yuqiriqi Uyghur oqughuchining bildürüshiche, ular mektupta peqet özlirining insani heq-hoquqlirinila telep qilghan. U mezkur mektupning mezmuni heqqide toxtilip mundaq dédi: “Uningda biz héchqandaq bölgünchilikni teshebbus qilmiduq. Xitayning siyasitige arilashqan ishimizmu yoq. Peqet özimizning eqelliy hoquqini. . . . . . . . Özlirining wetendashlirigha qilinidighan mu'amilini qilsun, déduq. Uningda héchnerse telep qilmiduq. Peqetla xitaylargha, tungganlargha bergen nersini bizgimu bersun, chirayliq oqushimizni oquwalayli, dégen telepnila sunduq. Biz uningdin bashqa héchqandaq telep sunmiduq.”

Uning bildürüshiche, xitay elchixanisi uninggha héchqandaq jawab bermigen.

Se'udi erebistanda turushluq zhurnalist we diniy zat sirajiddin ezizi ependining qeyt qilishiche, nöwette se'udi erebistanda xitay pasporti bilen yashaydighan Uyghurlarning sani aziyip ketken. U, nurghun Uyghurlarning bashqa döletlerge ketkenliki yaki türkiye girazhdanliqigha ötkenlikini bildürüp, hazir pasport mesilisidiki eng éghir qiyinchiliqqa se'udidiki Uyghur oqughuchilirining duch kéliwatqanliqini bildürdi. U 28‏-yanwar ziyaritimizni qobul qilghanda, “Bu mesile téz hel qilinishqa tégishlik jiddiy mesile bolup turmaqta” dédi.

Se'udi erebistanning hazirgha qeder qanchilik Uyghurni xitaygha qayturup bergenliki melum emes. Sirajiddin ependi, 28‏-yanwar ziyaritimizni qobul qilghanda, toqunush bolghan rayonlar bilen yaki cheklen'gen bezi teshkilatlar bilen alaqisi bar kishilerning xitaygha qayturup bérilgen bolushi mumkinliki, emma xitaygha qayturup bérilgen konkrét kishiler heqqide héchqandaq bir xewer yoqlighini bildürdi.

Se'udi erebistan xitayning Uyghur rayonidiki basturush siyasitini qollap kéliwatqan döletlerning biri. Se'udi erebistan weli'ehdi shahzade bin salman ötken yili xitayni ziyaret qilghanda, xitayning Uyghur aptonom rayonidiki atalmish “Esebiylik” we “Térrorluqqa” qarshi yolgha qoyup kelgen tedbirlirini qollaydighanliqini bildürgen. U xitayning “Térrorluqqa” bixeterlik tedbirlirini élish hoquqi bar” dégenidi. Biraq bin salmanning xitay hökümiti 1 milyondin 3 milyon'ghiche Uyghur, qazaq we bashqa musulmanlarni lagérlargha qamishi we diniy erkinlikni cheklishi gherb döletlirining qattiq tenqidige uchrap, xitay “Insaniyetke qarshi jinayet sadir qilish” bilen eyibliniwatqan mezgilde bu sözlerni qilishi xelq'arada qattiq ghulghula qozghighanidi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.