Enqerede “Sherqiy türkistanda irqiy qirghinchiliq” témisida doklat élan qilindi

Ixtiyariy muxbirimiz erkin tarim
2019.05.09
Turkiyede-uyghurlargha-ait-soyqirim-doklati-2019.PNG Enqerede “Sherqiy türkistanda irqiy qirghinchiliq” témisida doklat élan qilindi. 2019-Yili may. Enqere, türkiye.
RFA/Erkin Tarim

Enqerediki Uyghur tetqiqat instituti “Sherqiy türkistanda irqiy qirghinchiliq” namida doklat élan qildi. 2019-Yili bu hepte mezkur institutning tor bétide élan qilin'ghan doklat ikki tilda teyyarlan'ghan.

Bu doklat yéqinda mexsus türkiye hökümiti, parlaménti, partiye we hoquq teshkilatlirining diqqitige sunulidiken.

In'gliz we türk tillirida neshr qilin'ghan mezkur doklatta, 135 guwahliq bergüchining matériyali toplinip, hazir xitayning Uyghur diyarida élip bériwatqan siyasitining “Irqiy qirghinchiliqning shertlirige chüshidighanliqi” otturigha qoyulghan. Mezkur doklat kirish söz, irqiy qirghinchiliqning tebiri, siyasiy ziddiyetler, sistémiliq yoq qilish siyasiti, birleshken döletler teshkilatining 1948-yili irqiy qirghinchiliq toghrisida qobul qilghan qarari we xitayning hazir Uyghurlargha qarita élip bériwatqan siyasiti, xulase qatarliq mezmunlardin terkib tapqan. 

Jem'iy 43 bettin terkib tapqan doklatning kirish söz qismida doklat heqqide munular yézilghan: “Bu doklatta, irqiy qirghinchiliqning bügün sherqiy türkistanda xitayning ishghali astida turuwatqan Uyghur we bashqa türkiy xelqler duchar boluwatqan bir heqiqet ikenlikini otturigha qoyulidu”. 

Mezkur doklat heqqidiki ziyaritimizni qobul qilghan Uyghur tetqiqat instituti mudiri doktor erkin ekrem ependi dunyadiki her qaysi döletlerning xitayning Uyghur diyarida élip bériwatqan siyasitini “Medeniyet qirghinchiliqi” dep körsitiwatqanliqini, xitayning 21-esirde insaniyetke we medeniyetke qarshi jinayet ötküzüwatqanliqini ilmiy yosunda otturigha qoyush üchün bu doklatni teyyarlap chiqqanliqini bayan qildi. 

Enqerediki Uyghur tetqiqat instituti teripidin ikki tilda teyyarlan'ghan “Sherqiy türkistanda irqiy qirghinchiliq” namliq doklatni yézishqa kanadadiki Uyghur ziyaliysi ruqiye turdush xanim, doklatni teyyarlash üchün 135 guwahliq bergüchidin toplighan matériyalgha asaslan'ghanliqini otturigha qoydi. 

Doktor erkin ekrem ependi “Irqiy qirghinchiliq” uqumini 1944-yili polshaliq yehudiy adwokat rapa'él lemkin ependining otturigha qoyghanliqini, uning tirishchanliqi netijiside 1948-yili 12-ayning 9-küni birleshken döletler teshkilatining irqiy qirghinchiliqning aldini élish we jazalash ehdinamisini maqullighanliqini, ehdinamide irqiy qirghinchiliq élip barghan döletlerning jazalinidighanliqi körsitilgenlikini bayan qildi. 

Doktor erkin ekrem ependi birleshken döletler teshkilati irqiy qirghinchiliqning aldini élish we jazalash ehdinamisige asaslan'ghanda xitayning hazir Uyghur we türkiy xelqlerge qarita élip bériwatqan siyasitining irqiy qirghinchiliq ikenlikini otturigha qoyush üchün “Sherqiy türkistanda irqiy qirghinchiliq” mawzuluq doklatni teyyarlighanliqini ilgiri sürdi. 

Uyghur ziyaliysi ruqiye turdush xanim gerche xitay hökümiti Uyghur we bashqa türkiy xelqlerge qarita irqiy qirghinchiliq élip bériwatqanliqini étirap qilmisimu, emma xitayning 1949-yilidin tartip Uyghurlargha élip bériwatqan siyasetlirige qarighanda buning irqiy qirghinchiliq ikenlikini ilgiri sürdi. 

Mezkur doklat Uyghur tetqiqat institutining tor bétide élan qilin'ghan. Institut mudiri doktor erkin ekrem ependi mezkur doklatni pütün dunyadiki siyasiyonlar, tetqiqatchilar, qanunchilar paydilansun dep in'gliz tilida, türkler paydilansun dep türk tilida teyyarlighanliqini bayan qildi. 

Uyghur instituti teripidin teyyarlan'ghan bu xil doklatlarning ehmiyiti néme? enqerediki haji bayram uniwérsitéti proféssori qonuralip erjilasun ependi bu heqte toxtilip mundaq dédi: “Uyghurlar toghrisidiki melumatlar türkiyede xitay teripidin anglitilidu. Xitay teripidin anglitilghan bolghachqa xata melumatlar tarqilidu. Bu xil xata melumatlarning aldini élish üchün, oxshimaydighan menbelerdin Uyghur mesilisini bilish üchün bu xil doklatlargha éhtiyaj bar. Shunga bu doklatmu paydiliq bolidu dep oylaymen.” 

Enqerediki Uyghur tetqiqat instituti türkiyediki bezi ziyaliylar teripidin 2018-yili 4-ayning 1-küni qurulghan bolup, hazirghiche 2 doklat teyyarlap élan qildi. Burun bolupmu 5-iyul ürümchi weqesidin kéyin merkizi istanbuldiki insaniy yardem wexpi bilen mezlumlar teshkilati Uyghur diyaridiki insan heqliri depsendichiliki toghrisida mexsus doklat teyyarlap élan qilghan idi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.