“Sherqiy türkistan” teshkilatliri Uyghur qirghinchiliqini toxtitishta türkiyening roli heqqide doklat teyyarlidi

Amérika we bezi yawropa döletliri xitayning Uyghurlargha yürgüzüwatqan zulum siyasitini “Irqiy qirghinchiliq” dep étirap qilghan bügünki künde islam dunyasining, bolupmu türk dunyasining sükütte turuwatqanliqi türkiyediki bir qisim ammiwi teshkilatlarni oygha salmaqta. Shu sewebtin türkiyediki Uyghur teshkilatlar türkiy jumhuriyetlerde, jümlidin türkiyede “Uyghur dewasini qandaq qilip, téximu yuqiri pellige kötüreleymiz? Uyghur irqiy qirghinchiliqini toxtitish we türkiye hökümitige tesir körsitish üchün türkiyede qandaq konkrét xizmetlerni qilish lazim” dégendek so'allargha chüshken pikirlerni retlep, qisqa doklat teyyarlap chiqqan hemde 1-awghust küni bashqa Uyghur teshkilatlirigha we Uyghur mesilisini qollawatqan türk ammiwi teshkilatlirigha yollap bergen. Bu doklat 5-iyul küni dunya Uyghur qurultiyi wexpisi, Uyghur akadémiyesi wexpisi, türk siyaset tetqiqat wexpisi we xelq'ara yash bilim ademliri teshkilatining yétekchiliri hem bashqa köp sandiki ammiwi teshkilat mes'ulliri, uniwérsitét oqutquchiliri ishtirak qilghan chong yighinda chüshken pikirler asasida teyyarlan'ghan.

Melum bolushiche, xitay xelq jumhuriyiti 1949-yili Uyghur élini bésiwalghandin kéyin Uyghurlarning yétekchiliridin muhemmed emin bughra we eysa yüsüp aliptékin 1952-yili türkiyege kelgen hemde chet elde Uyghur dawasini dawamlashturghan. Ular “Weten üchün wetendin ayrilduq” dégen sho'ar astida türkiyeni merkez qilghan asasta dunyaning her qaysi jaylirida Uyghur dewasini anglatqan. Bu doklatni teyyarlighuchi teshkilatlardin biri bolghan Uyghur akadémiyesining bash katipi abdulhemid qaraxan ependi bu toghriliq ziyaritimizni qobul qildi. U bu heqte toxtilip “Türkiyediki sherqiy türkistan ammiwi teshkilatliri bilen hemkarlishiwatqan yaki bundin kéyin hemkarlishidighan ammiwi teshkilatlar bilen hemkarliqni téximu kücheytish üchün bu doklatni teyyarlap, herqaysi teshkilatlargha yollap berduq” dédi.

“Uyghur irqiy qirghinchiliqini toxtitish üchün türkiyede némilerni qilish kérek? ” mawzuluq doklat töt qisimdin terkib tapqan bolup, birinchi qisimda türkiyening dölet idarilirige dewani qandaq anglitish we konkrét yosunda némilerni telep qilish kérekliki bayan qilin'ghan. Ikkinchi qisimda bolsa Uyghur dewasini türkiyediki siyasiy partiyelerning we ammiwi teshkilatlarning dewasigha aylandurush üchün némilerni qilish kérekliki bir-birlep bayan qilin'ghan. Üchinchi qisimda Uyghur dewasini türkiyediki tetqiqat merkezliri we aliy mekteplerning témisigha aylandurush üchün némilerni qilish kérekliki bayan qilin'ghan. Doklatning eng axirqi qismida Uyghur dewasining türkiyediki axbarat wasitiliride we ijtima'iy taratqularda keng tarqilishi üchün némilerni qilish kérekliki bayan qilin'ghan.

 Doklatni teyyarlighuchi ammiwi teshkilatlardin biri bolghan dunya Uyghur qurultiyi wexpisi re'isi abduréshit abdulhemid ependi türkiyediki sherqiy türkistan ammiwi teshkilatliri we yerlik teshkilatlar bilen bolghan hemkarliqni kücheytip hemde dewaning ünümini ashurushta bu doklatning ünümlük bolidighanliqini, bundin kéyinki pa'aliyetlerning mushu doklatqa asaslan'ghan halda élip bérilidighanliqini ilgiri sürdi.

1910-Yili qurulghan, türkiyening 81 wilayiti bilen ezerbeyjanda öz shöbisini tesis qilghan “Türk ojaqliri teshkilati” ning re'isi, piroféssor memet öz ependi bu munasiwet bilen ziyaritimizni qobul qilghanda bu teshkilatning qurulghan kündin buyan sherqiy türkistan mesilisige köngül bölüp kéliwatqan bir teshkilat bolush süpiti bilen bundin kéyinmu türkiy xelqlerning ammiwi teshkilatliri, jümlidin sherqiy türkistan ammiwi teshkilatliri bilen bolghan hemkarliqni kücheytidighanliqini, shundaqla mezkur doklatta körsitilgendek irqiy qirghinchiliqni toxtitish üchün tirishchanliq körsitidighanliqini tekitlidi. U, mundaq dédi: “Türk dunyasining nurghun mesililiri mewjut. Bularning ichide eng wehimilik bolghini sherqiy türkistan mesilisidur. Bügün xitay sherqiy türkistandiki türkiy xelqlerge qarita irqiy qirghinchiliq qilmaqta we Uyghurlarning milliy kimlikini pütünley yoq qilishqa tirishmaqta. Buninggha qarita türkiye hökümiti bezide inkas qayturuwatidu. Lékin bu yéterlik emes. Shunga biz sherqiy türkistan ammiwi teshkilatliri bilen bolghan hemkarliqni kücheytip, mezkur doklatta körsitilgendek irqiy qirghinchiliqni toxtitish üchün tirishchanliq körsitimiz. Bu doklat bundin kéyinki pa'aliyetler üchün paydiliq bolidu, dep oylaymen. ”

 D u q wexpisi re'isi abdureshit abdulhemidning bildürüshiche, bundin kéyin Uyghur irqiy qirghinchiliqini toxtitish üchün türkiy jumhuriyetlerde némilerni qilish kérekliki, islam dunyasida némilerni qilish toghrisida ayrim ayrim doklat teyyarlinidiken.