Istanbulda échilghan yighinda, tarixta medeniyet yaratqan Uyghurlarning hazir medeniyet qirghinchiliqigha uchrawatqanliqi tekitlendi
2024.10.01
28-Séntebir shenbe küni merkizi istanbuldiki sherqiy türkistan wexpisining uyushturushi bilen wexpe merkizide “Sherqiy türkistandiki medeniyet mirasi we irqiy qirghinchiliq” dégen témida échilghan yighinda, tarixta medeniyet yaratqan Uyghurlarning hazir medeniyet qirghinchiliqigha uchrawatqanliqi tekitlendi.
Yighinda en'gliyedin istanbulgha kelgen sha'ir eziz eysa ependi, istanbul tijaret uniwérsitétining sabiq mudiri doktor abdulhemit awshar, istanbul tijaret uniwérsitéti oqutquchisi doktor zébinisa kamalowa xanim qatniship söz qildi.
Yighin'gha istanbulda yashawatqan Uyghurlar we Uyghurlargha köngül bölidighan türkler bolup köp sanda kishi qatnashti.
Yighinda eziz eysa elkün ependi Uyghur medeniyet tarixi toghrisida toxtaldi.
We türk medeniyitining muhim terkibi qismi dep qaralghan Uyghur medeniyitining bügünki künde yoq bolush xewpige duch kéliwatqanliqini tekitlep mundaq dédi: “Küchlük we renggareng türk medeniyitining muhim terkibiy qismi bolghan Uyghur medeniyitini bügünki künde dunyadin yoq bolush xewpige yüzliniwatidu, tarixta qurulghan türk döletliri teripidin qollinip kelgen Uyghur til-yéziqlirimu bügünki künde xitay teripidin cheklimige uchrap mushu 21-esirde yoq bolup kétish xewpige yüzliniwatidu”.
U sözide türk medeniyitige töhpe qoshqan Uyghur alimlirini tilgha élip ötti we “Türkiy tillar diwani” ni yazghan mehmud qeshqiri, “Qutadghu bilik” ni yazghan yüsüp xas hajip, türkiy xelqler edebiyatigha zor töhpe qoshqan elishir nawayi qatarliq alimlar we sha'irlarning Uyghur ikenlikini we ularning oxshashla pütün türkiy xelqlerge ortaq ikenlikini tekitlidi.
Yighinda söz qilghan istanbul tijaret uniwérsitétining sabiq réktori piroféssor abdulhemid awshar Uyghur irqiy qirghinchiliqi toghrisida toxtilip mundaq dédi: “Hemmimizge melumki, dunyada maddiy we meniwi jehette her xil irqiy qirghinchiliq boldi, medeniyet qirghinchiliqi bir xelqni, bir milletni özining tarixi, medeniyiti, ijtima'iy menbesidin pütünley yiraqlashturush we ularni qaytidin eslige kélelmeydighan haletke aylandurushqa urunushtin ibaret. 1949-Yili sherqiy türkistanni ishghal qilghan xitay atalmish sotsiyalistik idé'ologiyege ige bolsimu, lékin u showinstliq we fashistliq idiye bilen intayin qebih shekilde sherqiy türkistanda sistémiliq halda jismaniy we meniwi jehette qirghinchiliq élip bardi. Buni ilgiri tedrijiy élip barghan bolsa 2016 we 2017-yilidin bashlap jaza lagérlirini qurup chong tutqun qilish bilen milyonlighan insanlarni lagérlargha qamap zéhni jehettin, jismaniy we rohiy jehettin éghir bir iskenje siyasiti yürgüzüp keldi. Shu bir heqiqetki, xitay bizlerni sherqiy türkistandin pütünley yoqitiwétish üchün sistémiliq halda hem jismaniy hem medeniyet jehette assimilyatsiye siyasitini chékidin ashurup yürgüzüwatidu”.
Piroféssor abdulhemid awshar sözide yene Uyghurlarning öz wetinini hergiz bashqilargha tashlap bermeydighanliqini tekitlep mundaq dédi: “Biz uchrawatqan zulumni dunya körmeywatidu, anglimaywatidu, bilmeywatidu. Chünki xitayning tarixtin buyan yürgüzüp kéliwatqan siyasiti, yipek rextliri, kümüshliri, shérin sözliri bilen bashqilarni aldap köpinche döletlerni özining siyasitining toghra ikenlikige ishendürüsh we yaki süküt qilishqa mejbur qilishtur. Shuning üchün biz sherqiy türkistanliqlar hazir yoq bolup kétish xewpige uchrawatimiz. Emma biz pütün qiyinchiliq we tosalghularni yéngeleydighan, qarangghu-zulmettin yoruqluqqa chiqalaydighan xelq. Tarixta türkler nechche qétim yiqilip qaytidin tirilip dölet qurghan, hakimiyet yürgüzgen we yurt-zéminini héch qachan bashqilargha tashlap qoymighan xelqtur, bizmu wetinimizni bashqilargha tashlap bermeymiz. Chünki bizning wetenni bashqilargha tashlap bermeydighan idiyeni shekillendüridighan küchlük qoralimiz bolsa yazghuchi we sha'irlarni chétishturushtin ibaret alahidilikimizdur. Emeliyettimu sherqiy türkistanliqlar eng éghir zulmetlik künlerdimu shé'irliri, ghezelliri we edebiy eserliri bilen xelqning rohini tirik tutup, assimilyatsiye we irqiy qirghinchiliqqa taqabil turup kelmekte”.
Yighinda söz qilghan istanbul tijaret uniwérsitéti oqutquchisi doktor zébinisa kamalowa xanim sözini özbék sha'iri cholpanning “Güzel türkistan sanga néme boldi” dégen shé'irini déklamatsiye qilish bilen bashlidi we bu shé'ir xuddi Uyghurlarning hazir béshidin ötküzüwatqan qayghu-elemlerni teswirleydighanliqini tekitlidi.
U mundaq dédi: “Pütün dunya üchün xewp bolghan sowét ittipaqi bir kündila parchilinip weyran boldi, sherqiy türkistan türkiy xelqlerning medeniyitining menbesi bolghan zémindur, u weten bir küni elwette azadliqqa érishidu, haman bir küni qeshqerde, ghuljida, aqsuda, turpanda mushuninggha oxshash yighilishlarni erkin halda közlirimiz shadliq, chéhrimizdiki xushalliq bilen güzel gül-chéchekler tolghan baghchilarda yighilip ötküzüshke alla nésip qilidu, biz buninggha ishinimiz, ümidimizni yoqatmaymiz”.
Yighinda yene eziz eysa elkün ependi özining “Chimen qush” namidiki türkche shé'irlar toplimini tonushturup ötti. Bu shé'irlarni türkchige terjime qilghan sha'ire amine wayit xanim muhim dep qaralghan shé'irdin bir qanchini déklamatsiye qildi.
Biz bu shé'irlar toplimi toghrisida eziz eysa ependi bilen söhbet élip barduq.
Biz yene bu yighin'gha qatnashqan “Chimen qush” namliq shé'irlar toplimini Uyghurchidin türkchige terjime qilghan Uyghur sha'ire amine wayit xanim bilenmu söhbet élip barduq.
Amine wayit xanim bu shé'irlar toplimi toghrisida toxtilip mundaq dédi: “Muhajirettiki sha'irlarning ortaq bir alahidiliki bar, ularning hemmisi wetendin ayrilip sürgünde yashawatqan bolghachqa, ularning yazghan shé'irliridiki ichki héssiyatlirida chongqur azabliq tuyghular bolidu. Shé'irlarda ularning weten'ge bolghan séghinishliri we muhajirettiki qiyinchiliq hayat, yalghuzluq, ghéribsinish dégendek murekkep héssiyatliri ariliship ketken, shunglashqa weten sirtidiki sha'irlarning shé'irliri bir xil derdlik, hörlük we erkinlikke bolghan telpünüsh, ümid we ümidsizlik, qarangghuluq we yoruqluq qatarliq mezmunlarni öz ichige alidu, bu shé'irlarni türkchige terjime qilishtiki meqset, bizning Uyghur sha'irlarning qelbini, hés tuyghulirini shé'iri tili arqiliq türklerge bildürüshtin ibaret”.
Yighin qatnashchiliri istanbulda ötküzülgen mezkur yighinning Uyghur medeniyitining bügünki ehwalini tonushturushta muhim rol oynaydighanliqini mu'eyyenleshtürüshti.