Shiwétsariye xitaygha qarita jaza tedbiri qollinishni oylashmaqchi

Ixtiyariy muxbirimiz ekrem
2022.08.08
Shiwétsariye xitaygha qarita jaza tedbiri qollinishni oylashmaqchi Shiwétsariye parlaméntidiki yighindin körünüsh. 2015-Yili 9-dékabir.
REUTERS

8-Ayning 5-küni shiwétsariye axbarat agéntliqi élan qilghan “Fédératsiye hökümiti bu ayda xitaygha jaza yürgüzüshni muzakire qilidu” namliq xewerde bayan qilinishiche, shiwétsariye parlaméntidiki solchillar partiyesining hökümetke bolghan bésimi barghanséri kücheygen. Ularning qarishiche, xitayning Uyghurlar üstidin yürgüziwatqan kishilik hoquq depsendichiliki, teywen'ge bolghan herbiy mudaxilesi we dunya ténichliqigha qarita peyda qiliwatqan tehditliri seweblik xitaygha jaza tedbirliri qollinishning waqti kelgen.

Xewerde 2021-yili 3-ayda yawropa ittipaqining Uyghurlargha yürgüzülgen kishilik hoquq depsendichilikige chétishliq 4 xitay emeldarigha hemde bir xitay shirkitige qarita jaza tedbirini yolgha qoyghanliqi, bu jazaning mezmunigha köre, 4 xitay emeldari bilen bir xitay shirkitining yawropagha kirishining cheklen'genliki, ularning mal-mülkining tonglitilghanliqi eskertilgen. Mubada shiwétsariye hökümiti xitaygha qarita jaza tedbiri qollanmaqchi bolsa, Uyghur kishilik hoquq depsendichilikige chétilghan xitaylardin sirt, yene “Ximiyelik qorallar qanuni”, “Tor boshluqi xewpsizliki nizami” qatarliq türlük xelq'araliq qanun-nizamlargha xilapliq qilghan xitay shirketliri, teshkilatliri we shexslerge qarita jaza yürgüzüshnimu nishanliq muzakire qilidiken. Bu muzakire mushu heptide parlaméntta élip bérilidiken.

Mezkur xewerge bu yil 5-ayda shiwétsariyening dawos shehiride ötküzülgen “Dunya iqtisad munbiri” yighinida gérmaniye bash ministéri olaf sholizning xelq'ara jem'iyettin Uyghurlar uchrawatqan kishilik hoquq depsendichiliklirige sel qarimasliqni telep qilip, “Biz shinjangdiki kishilik hoquq depsendichiliklirini körmeske salalmaymiz” dégenliki ulanma qilin'ghan. Uningda yene “Shinjang saqchi höjjetliri” ning Uyghur irqiy qirghinchiliqigha da'ir nurghunlighan pakitlarni yorutup bergenliki qoshumche qilin'ghan.

Biraq, biterep dölet bolghan hemde xitay bilen erkin soda kélishimi imzalighan shiwétsariye mubada Uyghurlargha yürgüziwatqan xitayning kishilik hoquq depsendichiliki hem teywen'ge séliwatqan tehditi tüpeyli xitaygha qarita jaza tedbirini yolgha qoysa, bu ikki döletning déplomatik munasiwetlirige ziyan salghandin bekrek, ularning öz'ara érishiwatqan iqtisadiy menpe'etlirigimu éghir ziyan élip kélidiken. Shu seweblik shiwétsariyening iqtisad ministéri guy parmélin bu jaza tedbiri mesilisige segek mu'amile qilishni teshebbus qilmaqta iken.

Xitayning Uyghurlar üstidin yürgüziwatqan “Irqiy qirghinchiliqi” we “Insaniyetke qarshi jinayet” lirige hazirgha qeder izchil süküt qilish yolini tutup kéliwatqan shiwétsariye, emdi bolghanda néme üchün xitaygha jaza tedbiri qollinishni oyliship qaldi?

Közetküchilerning qarishiche, shiwétsariyening bügün'ge kelgende xitaygha jaza tedbiri qollinishni oylishishigha künséri küchüyiwatqan xelq'araliq bésim, xitaygha qarshi shekilliniwatqan dunyawiy éqim hemde gherb qimmet qarishigha sahip bolghan bu döletning insanperwerlik saheside obrazining zidiliniwatqanliqi seweb bolghan.

Bu qarashni ilgiri sürgen weziyet analizchisi perhat muhemmidi ependi b d t ning kishilik hoquq kéngishi kebi muhim organliri jaylashqan erkin hem biterep dölet bolghan shiwétsariyege yéqinda 47 döletning Uyghur irqiy qirghinchiliqi toghrisida birleshme bayanat élan qilghanliqi, b d t kishilik hoquq kéngishining 2018-yili 9-ayda 1 milyondin artuq Uyghurning jaza lagérlirigha solan'ghanliqini élan qilghanliqi we bashqa türlük hadisilerning tesir körsetken bolushi mumkinlikini bayan qildi.

Shiwétsariye Uyghur jemiyitining re'isi andéli ependi bu heqte toxtalghanda, aldi bilen shiwétsariye hökümitining xitaygha jaza tedbiri qollinishni oylishishining Uyghurlargha nisbeten xushallinarliq bir xewer bolghanliqini tilgha aldi. U sözide, yalghuz shiwétsariyediki kishilik hoquq teshkilatlirila emes, Uyghurlarningmu hökümettin Uyghur irqiy qirghinchiliqigha ipade bildürüshni we xitay bilen bolghan erkin soda kélishimini bikar qilishni telep qilip yillardin buyan élip barghan köpligen pa'aliyetlirining shiwétsariye hökümitining bu nöwet xitaygha jaza tedbiri qollinishni oylishishigha belgilik derijide türtke bolghanliqini tilgha aldi.

8-Ayning 5-küni “Yéngi zürüklikler géziti” de élan qilin'ghan “Xitay teywen'ge hujum qilsa qandaq qilish kirek? fédératsiye hökümiti eng yaman éhtimalliqlar üstide oylinishi lazim” namliq maqalidimu xitayning milyondin artuq Uyghurlarni jaza lagérlirigha solap yoqitiwatqanliqi, emdilikte teywen'ge tehdit séliwatqanliqi eskertilip, teywen'ge oxshash gherb qimmet qarishigha ige démokratik bir dölet yoqitilsa, buning insaniyet alimi üchün zor paji'e bolidighanliqi, shiwétsariye hökümitining buninggha qarita tedbir qollinishi lazimliqi ilgiri sürülgen.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.