Analizchilar: “ Shinjang aq tashliq kitabi”diki atalmish kishilik hoquqtin Uyghurlar behriman bolalmidi

1- Iyun xitay dölet kabénti namida élan qilin'ghan “Shinjang kishilik hoquq  tereqqiyati” namidiki aq tashliq kitabta rayonda kishilik hoquqning kapaletke ige qilin'ghanliqining ispati 8 maddigha bölüp sherhilen'gen. Undaqta, xitay da'iriliri  Uyghur diyarida  yürgüzüwatqan  siyaset heqiqet xitay hökümitining aq tashliq kitabida bayan qilin'ghandek, yerlik xelqlerning kishilik hoquqigha kapaletlik qilin'ghan asasta yürgüzülüwatamdu?

Xitay dölet kabinti teripidin 2017-yili  1-iyun küni  élan qilin'ghan  “Shinjang kishilik hoquq  tereqqiyati” namidiki aq tashliq kitabta xitayda “1955-Yili milliy térritoriyelik aptonomiye tüzümi yolgha qoyulghandin bashlap, shinjangdiki her millet xelqning öz-özige xoja bolush hoquqigha yenimu kapaletlik qilindi” déyilgen.

Mezkur aq tashliq kitabta 1978-yili xitayda  bashlan'ghan islahat, échiwétilish siyasiti  yolgha qoyulghandin buyan, shinjangning iqtisadiy, ijtima'iy tereqqiyatida  her millet xelqning kishilik hoquqini  kapaletlendürüsh sewiyesi üzlüksiz östürülgen” liki tekitlinip,  xitay hökümitining  1980-yillardin kéyinki siyasitide ,Uyghur aptonom rayonida  yürgüzgen siyasitide mezkur rayonda yashawatqan her millet xelqining  siyasiy hoquq, puqralar hoquqi, iqtisadiy hoquq, jem'iyet hoquqi, medeniyet hoquqi, muhit hoquqi, diniy étiqad hoquqi, ayallar-balilar, mejruhlar hoquqi qatarliq 8  jehettiki kishilik hoquqiqa kapaletlik qilishla emes belki her millet xelqi behrimen bolidighan kishilik hoquqni  barghanche mukemmelleshtürgini medhiligen.

Xitay élan qilghan aq tashliq kitabta tilgha élin'ghan  1-madda yeni aptonom rayondiki siyasiy hoquq qismida ,  1955-yildin buyan  tekitlinip kéliwatqan Uyghur aptonum rayonida Uyghur, xitay,tunggan, mongghul, qazaq, qirghiz, tajik, özbék, tatar, shiwe, daghur, rus , tuwa qatarliq 13 millet bar dégen qéliplashqan sözning ornigha nöwette mezkur aptonom rayonida 56 milletning barliqini tekitlep, 18 yashtin yuqiri bolghan her millet xelqining saylash, saylinish hoquqi kapaletke ige qilin'ghanliqini, 2013-yili 3-ayda échilghan  12-nöwetlik memliketlik xelq qurultiyida Uyghur aptonom rayonidin yighin'gha qatnashqan 60 neper wekildin 38 nepirining az sanliq millet wekilliri ikenlikini, bularning 63.3% Ni igileydighanliqini, shu yili échilghan 12-nöwetlik Uyghur aptonom rayonluq xelq qurultiyigha qatnashqan 550 neper wekil ichide 363 wekilning az sanliq millet wekili ikenlikini we ularning 66%ni igileydighanliqini, rayondiki her millet xelqining siyasiy hoquqining ispati süpitide neqil alghan. Emma nöwette Uyghur aptonom rayonidiki hökümet kadirliri rehberlik qatlimida xitay millitidin bolghanlar mutleq köp sanni igileydighan emeliy ehwal heqqide toxtalmighan.

Xitayning beydu tor ambiridiki sanliq melumatlardin melum bolushiche, Uyghur aptonom rayonining 2017-yili  4-ayning 18-küni élan qilin'ghan nöwetlik rehberlik qatlimining terkibide, aptonom rayonluq partkom we xelq hökümitidiki 20 neper emeldaridin  7 nepiri az sanliq, bashqa  13 kishi xitay millitidin  bolghan, oblast, wilayetlerdiki partkom sékritarlirining hemmisi xitay, hökümet bashliqliri Uyghur, qazaq, qirghiz qatarliq yerlik xelqlerdin bolsimu, emma mu'awin re'isilerning zor köpchilikining xitay ikenliki, siyasiy, iqtisadiy qararlarning xitay emeldarlar teripidin bérilidighanliqi, beydu tor ambiridiki ish teqsimati heqqidiki melumatlarda nahayiti éniq körsitilgen.

Amérika Uyghur birlikining re'isi siyasiy  weziyet analizchisi élshat hesen ependining qarishiche, gerche xitay hökümiti atalmish Uyghur aptonom rayonida  kishilik hoquq kapaletke ige qilin'ghanliqini mushu xil san-sipirlar arqiliq  ispatlashqa tirishiwatqan bolsimu, emma Uyghur aptonom rayonining nöwettiki rehberlik qurulmisi we herqaysi oblast, wilayetlerdiki rehberlik qatlimi, aptonom rayondiki nazir  derijilik  hökümet kadirliri sanida, rayonda hökümet xizmitide boluwatqan kadirlar sanida xitay millitidin bolghan hökümet emeldarliri muqleq köp sanliqni igiligen emeldarliri tizimliki we ish tejsimatidinla,  Uyghur qatarliq yerlik milletlerning xitay hökümiti teshwiqatidiki atalmish siyasiy hoquq, iqtisadiy hoquq, puqralar hoquqi qatarliqlardin  héchqachan behrimen bolmighanliqini körüshke bolidu.

Mezkur aq tashliq kitabta yene “Shinjangdiki her millet xelqining iqtisadiy tereqqiyat hoquqi kapaletke  ige qilin'ghan”liqi medhilen'gen bolup, 1978-yildin 2016-yilgha qeder Uyghur aptonom rayonining iqtisadiy qurulush meblighi zoriyip, kishi béshigha kélidighan darametning 1978-yildiki 313 somdin 28 ming 463 somgha kötürülgenliki tilgha élin'ghan. Emma bu bayanlarda xoten qatarliq jenubiy Uyghur diyaridiki nahiyilerning  xitay dölitidiki eng namrat rayonlar tizimlikide ikenliki, xoten, qeshqer qatarliq jaylardin  her yili türküm-türkümlep Uyghur déhqanlirining xitay ölke, sheherliridiki zawutlargha erzan emgek küchi qilip yötkiliwatqanliqi tilgha élinmighan.  Xoten wilayitining yerlik hökümet toridiki uchurdin melum bolushiche, jenubiy Uyghur diyaridiki  namratliq mesilisini hel qilish üchün kelgüsi 3 yil ichide peqet xoten tewesidinla 100 ming neper yash éshincha emgek küchi namida yötkilidighan bolup, bu yil ichide  30 ming déhqan xitay ölke, sheherliridiki we Uyghur diyarining shimalidiki zawutlar we bingtüendiki déhqanchiliq rayonlirigha ishleshke ewetilidu.

Amérika nyuyork sheher uniwérsitétining iqtisad penliri profissori, siyasiy weziyet analizchisi  shiya ming ependi mezkur aq tashliq kitabta tilgha élin'ghan iqtisadiy tereqqiyat hoquqi we xitay hökümiti teshwiqatidiki “Bir belwagh, bir yol” isitratégiyilik pilanidin behriman bolghuchilarning xitay hökümiti we xitay köchmenliri ikenlikini tekitlep, atalmish Uyghur aptonom rayonida Uyghur qatarliq yerlik xelqlerning siyasiy jehettin hoquqsiz,iqtisadiy jehettin tereqqiyatning sirtida qaldurulghanliqini bildürdi

Shiya ming  ependi mundaq dédi: “Mezkur aq tashliq kitabta  aptonom rayon teweside yashawatqan atalmish az sanliq milletlerning siyasiy we iqtisadiy hoquqi kapaletlendürülgenliki medhiliniptu. Emma 2010-yili échilghan “Shinjang xizmet yighini”din kéyin Uyghur aptonom rayonining yer asti ‏- yer üsti bayliqi 19 xitay ölke, sheherliridiki shirketlerge échiwétish üchün bölüp bérildi. Xitay shirketliri teripidin qurulghan muhitni bulghaydighan zawut-kanlardin xitay döliti we xitay köchmenliri menpe'et éliwatidu. Emma, bu shirket xojayinliri arisida  Uyghur qatarliq yerlik xelqlerning meblegh salghanliqigha a'it héchqandaq melumatni xitay torliridin tapalmaysiz. Nöwette, xitay re'isi shi jinping teshebbus qiliwatqan “Bir belwagh, bir yol” qurulushimu  emeliyette ilgiriki shangxey hemkarliq teshkilatining kéngeytilgen shekli bolup, bu iqtisadiy tereqqiyat menpe'etidin bashqa, téximu muhimi atalmish Uyghur aptonom  rayonining muqimliqini qoghdashtin ibaret siyasiy meqsetni nishan qilghan.”

Élshat hesen ependi  aq tashliq kitabta tilgha élin'ghan yerlik xelqlerning iqtisadiy, medeniyet hoquqi kapaletke ige qilin'ghanliqi heqqidiki bayanlarning pütünley oydurulghan saxta melumatlar ikenlikini tekitlep,  Uyghur qatarliq yerlik xelqlerning  öz zéminida siyasiy hoquqidinla mehrum qaldurulup qalmastin, iqtisadiy tereqqiyat  hoquqidinmu  mehrum qaldurulup, ishsizliq  namratliq ichide yashawatqanliqini bildürdi.