Amérika dölet mejliside Uyghur diyaridiki“Saqchi döliti” heqqide guwahliq bérish yighini échildi (1)

Uyghurlar diyaridiki siyasiy weziyet heqqide amérika dölet mejliside ötküzülgen guwahliq bérish yighinining birinchi basquchida guwahchilar söz qilmaqta, 2018-yili 26-iyul

Uyghurlar diyaridiki siyasiy basturushning barghanséri yuquri pellige chiqishi öz nöwitide amérika bashchiliqidiki gherp döletlirini bu mesilini mexsus muzakire qilishqa ündimekte. Shuningdek nöwette bu xil zulmetning yalghuz Uyghurlar mesilisi bolushtin halqip, alliqachan dunya tertipige yéngidin tehdit boluwatqanliqi heqqide pikirler otturigha chiqmaqta. Ene shularning biri 26-iyul küni amérika dölet mejlisige qarashliq xitay ishliri komitéti sahibxanliqida chaqirilghan Uyghurlar diyaridiki basturush we zor kölemlik tutqun bash téma qilin'ghan mexsus témidiki guwahliq bérish yighini boldi.

Yighinda aldi bilen mezkur komitétning re'isi, amérika kéngesh palatasining ezasi, 2016-yilidiki amérika prézidéntliq saylimining kandidatliridin biri marko rubyu söz aldi. U sözining dawamida nöwette xitay kompartiyesining dölet hakimiyiti bolush süpiti bilen Uyghurlarning barliq heq-hoquqlirini depsende qiliwatqanliqini, bu xelqning nöwette xitay hökümitining wehshiyane we sistémiliq bolghan hujumida dunyadiki eng échinishliq teqdirge giriptar boluwatqanliqini eslitip ötti. U sözining dawamida amérika hökümitige teklip teriqiside sunulghan “Yer shari magnétiski qanuni” ni Uyghurlar diyaridiki bir qisim emeldarlargha, jümlidin 2016-yili Uyghur aptonom rayonigha partiye sékrétari bolup teyinlen'gen chén chu'en'gogha tedbiqlashning jiddiy muzakire basquchida kétiwatqanliqini tekitlidi.

U shuningdin Uyghur diyarining omumi ehwalini chüshendürüp, hazirgha qeder Uyghur diyarida bir milyondin artuq Uyghurning mustehkem türme sheklidiki “Öginish merkezliri” ge qamalghanliqini we éghir qiynaqlargha duch kéliwatqanliqini, shara'iti tolimu nachar bolghan bu jaylarda ölüm weqelirining köplep melum boluwatqanliqini, shuningdek hayat qalghanlarningmu eng eqelliy hayatliq shara'itidin mehrum boluwatqanliqini, emma sün'i hemrahtin tartilghan süretler bu lagérlarni shunche éniq körsitip tursimu, xitay hökümitining bu ehwalni izchil inkar qilip kéliwatqanliqini, nöwette lagérlargha solanmay qalghanlarning öylirige xitay kadirlarning “Tughqan bolush” namida bérip yétiwélishqa bashlighanliqini sözlep ötti.

Palata ezasi marko rubiyo nöwette Uyghurlar siyasiy, iqtisad, din we medeniyet saheside duch kéliwatqan qatmu-qat zulumlarni omumlashturup qarighanda bu ehwalni shimaliy koriyedikige tolimu oxshaydighan “Saqchi döliti” yaki jenubiy afriqidiki érqiy ayrimchiliq merkez qilin'ghan “Apartéyd” tüzümige oxshitishqa bolidighanliqini tekitlidi.

Shuningdin kéyin bügünki guwahliq bérish yighinining birinchi basquchida guwahliq bérishke kelgenlerdin antoniy kristino söz aldi. Antoniy hazir amérika soda ministirliqi qarmiqidiki “Chet'el siyasiti bölümi” ning diriktori bolup, asasliqi amérikining bayqut qilish tizimlikide bolghan ellerge ékisport qilidighan mehsulatlirini kontrol qilish ishlirigha mes'ul iken. U sözide amérika tashqi siyasitining bir qismi süpitide amérika bilen soda qilidighan, bolupmu téxnikiliq mehsulatlar sodisigha chétishliq memliketlerning amérikidin qandaq mehsulatlarni sétiwélishi herqachan yéqindin közitilidighanliqini, bolupmu insan heqliri depsendichilikige chétishliq mehsulatlargha alahide cheklimiler qoyulidighanliqini, bolupmu bu jehette xitaygha oxshash döletlerge alahide tertip boyiche ish körülüp kéliwatqanliqini bayan qildi.

Shuningdin kéyin amérikining iqtisadiy we ijtima'i mesililer boyiche b d t da turushluq elchisi kélléy kurriy xanim söz aldi. U nöwette Uyghurlar diyarida ewjige chiqqan siyasiy we diniy mesililerge baghlap Uyghurlarni basturushning tarixtiki eng yuquri pellige chiqqanliqini, Uyghurlarning medeniyet heqlirining tamam qoldin ketkenlikini, hazir Uyghurlarni basturushning herqachan “Térorluq” bilen baghlinip teswirliniwatqanliqini, eng yéqinda melum bolghandek hetta “Terbiyelesh merkezliri” de ölüp ketken kishilerning xewirinimu alalmasliqtek paji'ening (d u q ning re'isi) dolqun eysaning béshigha kelgenlikidek köpligen janliq we emiliy misallar bilen tepsili chüshendürdi.

Bu ikkiylen öz bayanlirini tügetkendin kéyin kéngesh palata ezaliri bu guwahchilardin so'allarni soridi. Bu qatarda  marko rubiyo we bashqilar bir qisim yuquri téxnika mehsulatlirini adette mushu mehsulatlardin paydilinip insan heqlirini depsende qilishi éniq bolghan ellerge satmasliq belgilen'genlikini, emma améridikidiki bir qisim shirketlerning bundaq qilmishni sadir qilishigha néme üchün yol qoyulghanliqini, bolupmu düshmen bolushi aydinglishiwatqan xitaydek döletlerge néme üchün köplep sétilghanliqini soridi.

Antoniy buninggha jawab bérip, bir qisim mehsulatlarning eslide ijabiy bolghan saheler üchün sétilghanliqini, emma kütülmigende bularning bashqiche yollargha serp bolushi otturigha chiqqanliqini, shuning bilen birge bir qisim mehsulatlarning ékisport qilinishi heqiqetenmu amérikining tashqi siyasitige uyghun bolmighanliqini bayan qildi.

Shu qatardiki so'al-jawab qatarida hemmidinmu bekrek kishilerning diqqtini tartqini “Amérikining eng yash kéngesh palata ezasi” dep atiliwatqan tomas kattonning so'alliri boldi. U deslep bash elchi kurriydin nöwette Uyghurlar diyarida ijra boluwatqan qattiq qol siyasetlerning xitayning “Bir belwagh bir yol qurulushi” bilen qaysi derijide baghlinishi barliqini soridi.

Kurriy xanim buninggha jawab bérip nöwette Uyghurlar diyarining mushu qurulush sewebidin éghir xirislargha duch kéliwatqanliqini, buning bilen Uyghurlarning barghanséri éghir zulumgha muptila boluwatqanliqini, emma Uyghur bolmighan, qazaqmu bolmighan, emma toxtimastin bu jaylargha köchüp kéliwatqan köchmenlerning zoriyiwatqanliqini bayan qildi. Emma kotton gepni qap beldin üzüpla “Birni bir deyli! sizningche nöwette dawam qiliwatqan halni mustemlikileshtürüsh, dep atashqa bolamdu?” dep soridi. Kurriy xanim buninggha néme dep jawab bérishni bilelmigendek sel ikkilinip qalghanda katton Uyghurlar diyaridiki xitay nopusining 1949-yilidiki yette pirsenttin 40 pirsentke öskenlikini eslitiwidi, kurriy xanim “Shundaq, mutexessisler mushu ehwallargha asasen bu halni mustemlikeleshtürüsh, dep qaraydu” dédi. Arqidin kurriy xanim eslidiki témigha qaytip, nöwette Uyghurlar duch kéliwatqan éghir siyasiy basturushlarning “Bir belwagh bir yol qurulushi” ning bixeterliki bilen alaqisi barliqini bayan qildi. Emma palata ezasi katton yene bir qétim keskinlik bilen “Birni bir deyli! hazirqi ehwalda u jaydiki xitaylar mushu qurulushta izchil yétekchilik rol oynawatidu. Buningda xitay kompartiyesining ashu guruhqa yar-yölek boluwatqanliqi, emma Uyghurlar yaki shu jaydiki qazaqlargha oxshash musulmanlargha undaq qilmighanliqi muhim sewebmu?” dep soridi. Kurriy xanim “Shundaq!” dep jawab berdi.

Bügünki guwahliq bérish yighinigha washin'gton shehridiki bir qisim Uyghur jama'itimu ishtirak qilghan idi. Shular qatarida d u q ning aliy rehbiri rabiye qadir xanim ziyaritimizni qobul qilduq we uningdin bu yighinda némilerni hés qilghanliqini soriduq. U bu heqte söz qilip, bu yighinning özi qatnashqan Uyghurlar heqqidiki eng chong guwahliq bérish yighini bolghanliqini bildürdi.

Washin'gtonda xizmet ziyaritide boluwatqan d u q ning  re'isi dolqun eysa ayrim ziyaritimizni qobul qilghanda Uyghur dawasida bir qétimliq yüksilish bolghanliqini körüp yetkenlikini, shuning bilen birge buningdin kéyinki musapide özlirining téximu zor xizmetlerni ishlishi lazimliqini tekitlidi.

Bu qétimqi yighin'gha washin'gton shehridiki herqaysi axbarat orunlirining xadimliri, hökümet xadimliri we bir qisim elchixana xadimliri qatnashti.