Чен чүәнгониң уйғур елини идарә қилиш сиясити вә униң муқәррәр ақивити (1)

Мухбиримиз қутлан
2017.05.17
pichan-lukchun-saqchi-charlash.jpg Пичан лүкчүн вәқәсидин кейин сақчилар ахбарат орунлириниң рәсимгә тартишини тосуватқан көрүнүш. 2013-Йили 27-июн, пичан.
AFP

Сақчи тори бәрпа қилип йәрлик хәлқни искәнҗигә елиш

Нәқ мәйдандин елинған мәлуматлар чен чүәнго уйғур диярини идарә қилған йерим йилдин буян бу тупрақниң “үсти очуқ түрмә” гә айланғанлиқидин бешарәт бәрмәктә.

Игилинишичә, чен чүәнгониң уйғур елида йолға қойған әң гәвдилик сиясәтлиридин бири шәһәрләрдин йеза-қишлақларға қәдәр сақчи тори билән зәнҗирсиман тәкшүрүш понкитлири бәрпа қилип, йәрлик хәлқ болған уйғурларни искәнҗигә елиш болған.

Буни уйғур дияриниң һәрқайси җайлиридики сақчиханилар билән тәкшүрүш понкитлирида кечә-күндүз көзәттә туруватқан аманлиқ хадимлири дәлилләп көрсәтти.

Керийә наһийәсиниң қарқий йезилиқ сақчиханиси бу һәқтә учур берип, йеза тәвәсидә икки тәкшүрүш тосуқиниң барлиқини, һәр бир тосуқта 23 нәпәрдин чарлаш хадими көзәттә туридиғанлиқини билдүрди.

Керийә наһийәсиниң көкяр йезилиқ сақчиханисиму хотән йезилиридики тәкшүрүш тосуқлириниң торлаштурулғанлиқини, йеза-кәнтләрдики һәрқандақ бир йолниң чоқум мәлум бир тәкшүрүш понкитиға тутушидиғанлиқини ашкарилиди.

Керийә наһийәсиниң сийәк йезилиқ сақчиханисидики бир нәпәр ярдәмчи сақчи тәкшүрүш тосуқлирида кимлик вә бихәтәрлик тәкшүрүш машинисидин бирқанчисиниң барлиқини, чарлиғучиларниң 24 саәттин көзәттә туридиғанлиқини илгири сүрди.

Чира наһийәсиниң улуғсай йезилиқ сақчиханисидики бир нәпәр нөвәтчи сақчи йеза-кәнт тәвәсидә сақчихана вә тәкшүрүш понкитлиридин башқа йәнә он нәччә метир егизликтики қаравулханиларниң қурулуватқанлиқини илгири сүрди.

Үстүн атуштин радийомиз зияритини қобул қилған бир нәпәр йәрлик уйғур тәвәликтә 3 йәрдә тәкшүрүш понкитиниң барлиқини, чарлиғучи хадимларниң кечә-күндүз сәпрас болуп туридиғанлиқини ашкарилиди.

Қизиқарлиқи шуки, бу хилдики тәкшүрүш тосуқлириға “хәлққә қулайлиқ сақчи мулазимәт понкити” дәп нам берилгән болуп, көзәткүчиләр бүгүнки күндә хитайниң уйғурларға қаратқан бу хилдики искәнҗигә елиш сияситиниң, натсистлар германийәси дәвридики йәһудилар олтурақ районлирида, исраилийә ишғалийитидики пәләстиндә вә әнглийә мустәмликиси дәвридики җәнубий африқида иҗра болғанлиқини тилға алиду.

Бу хилдики тәкшүрүш понкитлири вә торлаштурулған тосуқларниң уйғур дияриниң җәнубидики хотән, қәшқәр, қизилсу вә ақсу қатарлиқ вилайәт вә областлардила омумлишип қалмастин, бәлки уйғур елиниң шимали вә шәрқидики районлардиму из бесип қурулуватқанлиқи мәлум.

Тоқсун наһийәси иланлиқ йезилиқ сақчиханисиниң башлиқи йеза тәвәсидә дәсләптә 2 йәрдә тәкшүрүш понкити қурулған болсиму, лекин юқиридин хизмәт тәкшүрүп кәлгәнләрниң көрсәтмиси билән, иланлиқтики тәкшүрүш понкитлириниң 5 кә көпәйтилгәнликини билдүрди. У зияритимиз давамида гәрчә йеқиндин буян көп санда ярдәмчи сақчи қобул қилған болсиму, лекин тәкшүрүш понкитлири көпәйтилгәчкә адәм күчиниң йәнила йетишмәйватқанлиқини илгири сүрди.

Америка уйғур бирләшмисиниң рәиси илшат һәсән әпәнди бу һәқтә инкас қайтуруп мундақ деди: “чен чүәнго тибәттә партком секретари болуп турған мәзгилидә ласада һәр бәш-он километирда бирдин тәкшүрүш тосуқи (потәй-истаһкам) ясатқанлиқи мәлум. Һалбуки, у һазир үрүмчидин тартип қәшқәр, хотән вә уйғур дияриниң һәрқандақ җайидики һәр бир кочида дегүдәк тосуқ яситип, йәрлик хәлқни искәнҗигә еливатқанлиқи билинмәктә.”

Бейҗиң университети билән һиндонезийәниң муһәммәдийә университетида зиярәтчи профессор болуп болуп ишләватқан америкалиқ тәтқиқатчи патрик мейер бу һәқтә пикир баян қилип мундақ деди: “хитайниң 1995-йилидин буян уйғурлар райониға қаратқан сиясити асасән дегүдәк уйғурларниң кимликини парчилаш вә өзгәртиш болди. Буниңға қарита уйғурларниң қаршилиқ инкаслириму йилдин-йилға күчийип барди. Мән бу нуқтида хитай һөкүмитини өзиниң милләтләр мәсилисидә илгири топлиған тәҗрибә-савақлирини нәзәр-гүзиригә алмиди, дәп қараймән. Һәтта кейинки мәзгилләрдә хитай һөкүмитиниң уйғур аптоном районида йүргүзгән бир қисим радикал миллий сиясити кишини һәйран қалдурмақта. Буларниң һәммиси районниң муқимлиқида үнүмсиз нәтиҗә бәрмәктә. У һәтта, хитайниң қиммәт қариши вә асасий қануниғиму пүтүнләй хилап сиясәттур.”

Америкида яшаватқан доктор қаһар барат әпәнди манҗулар хитайға һөкүмранлиқ қилған нәччә йүз йиллиқ тарихий җәрян билән башқа мустәмликичиләрниң мустәмликә тарихидин нәқил кәлтүрүп, чен чүәнгониң 21-әсирдә уйғур елида йүргүзүватқан истибдат сияситини “чекидин ашқанлиқ” деди.

Илшат һәсән әпәнди чен чүәнгониң тибәттә қолланған қаттиқ қол сияситиниң әмәлийәттә мәғлуп болған сиясәт икәнликини, уни нөвәттә уйғур дияриға көчүрүп келишиниң муқәррәр йосунда еғир ақивәтләргә сәвәб болидиғанлиқини көрсәтти.

Доктор қаһар барат әпәнди йәнә, йәрлик хәлқләргә болған һөрмәт вә баравәр сиясәтниң орниға бойсундурушни мәқсәт қилған қаттиқ қол сиясәтниң һаман қаршилиққа дуч келидиғанлиқини алаһидә тәкитлиди.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.