“деһқанларни йөткәп ишқа орунлаштуруш” уйғурларни намратлиқтин қутулдуруш йолиму?
2015.12.16
“5 - июл үрүмчи қирғинчилиқи” дин кейин бир қәдәр астилиған “йеза ешинча әмгәк күчлирини йөткәп ишқа орунлаштуруш сиясити” ниң 2015 - йилидин башлап йәнә күчәйгәнлики илгири сүрүлмәктә.
Хитай һөкүмити мәзкур сиясәтниң уйғурларни бай қилидиғанлиқини көрсәткән болсиму, бу һәқтә тохталған көзәткүчиләр уйғур деһқанларни көчмән ишләмчиләргә айландурушиниң ақивитини мөлчәрләшниң қийин икәнликини билдүрмәктә.
Мәлуматларға қариғанда, һазир хитайда 150 милйондин артуқ юрт кезип яллинип ишләйдиған ақма деһқан ишләмчи бар болуп, хитайдики иккинчи әвлад деһқан ишләмчиләр саниливатқан 80 - йилидин кейин туғулған бу деһқан ишләмчиләр йүзлиниватқан иҗтимаий мәсилиләр хитайдики зор кризис характерлик мәсилиниң бири икән.
Хитай иқтисадшунас вә җәмийәтшунасларниң көрситишичә, шәһәрләргә йәрлишәлмәйдиған яки өз юртиғиму қайтип кетәлмәйдиған бу алаһидә әмгәк күчлири топи буниңдин кейин учрайдиған вә уларниң җиддий еһтияҗлиқ мәсилилири һәл қилинмиғанлиқ сәвәблик пүткүл җәмийәт учрайдиған көп қирлиқ мәсилиләр барғанчә зораймақта икән. Йеқинда хитай һөкүмити бу баш ағриқиға қарита мәхсус сиясәт йүргүзидиғанлиқини җакарлиди.
Шинхуа агентлиқи тори июнда хитай дөләт ишлири кабенти “деһқан ишләмчиләрниң юртиға қайтип игилик тиклишигә мәдәт бериш тоғрисидики пикри”ни тарқатти дәп хәвәр елан қилди.
“пикир” дә көрситишичә , деһқан ишләмчи, истодент вә һәрбий сәптин қайтқанларниң юртиға қайтип игилик тиклишигә мәдәт вә ярдем беридикән. Һалбуки, хитай даирилири уйғур елида болса уйғур йеза ешинча әмгәк күчлирини өз юртлиридин йөткәп ишқа орунлаштурушни күчәйтишни тәшәббус қилмақта.
“хәлқ” ториниң йеқиндики хәвиридә көрситилишичә, бу йилқи “баһар шамили һәрикити” ниң мулазимәт обйекти йезилардики артуқ әмгәк күчлири, болупму 80 - , 90 - йиллардин кейин туғулған, ишқа орунлишиши тәс болған яшлардин ибарәт икән.
Хәвәргә аптоном районлуқ адәм күчи байлиқи вә иҗтимаий капаләт назарити деһқан ишләмчиләр хизмити башқармисиниң башлиқи ву йүнхуаниң муну баянлири қистурулған: “бу йилқи ‛баһар шамили һәрикити‚ дә бир аилидин аз дегәндә бир кишиниң йөткилип ишқа орунлишишиға капаләтлик қилиниду аптоном район бойичә йөткәп ишқа орунлаштурушқа тегишлик йеза артуқ әмгәк күчидин 2 милйон 190миң киши бар”.
2015 - Йили - 27 - өктәбир “шинҗаң гезити” елан қилған “куча наһийисиниң йезилиридики ешинча әмгәкчиләр сиртқа чиқип ишләп ‛алтун‚ қазди” намлиқ хәвиридин ашкарилинишичә, “бир кишини сиртқа чиқирип, бир аилиниң киримини ашуруш” нишани бойичә даириләр йилниң алдинқи үч пәслидә кучаниң һәр қайси йезилиридин 34 миң 421 адәм қетим сиртқа чиқирилип, бир туташ йөткәп ишқа орунлаштурған.
Уйғур елидин тарқитилидиған “тәңритағ” тори қатарлиқ учур мәнбәлиридә дүшәнбә йәнә хәвәр қилинишичә бортала шәһири җиң наһийисидики 70 ешинча әмгәкчи шәндуң өлкисиниң “хуйчүән” кийим - кечәм карханисиға тәрбийәлиниш үчүн йүрүп кәткән.
Бу, наһийидин иккинчи түркүмдә хитай өлкилиридики кийим - кечәк карханисиға әмгәкчиләрни тәрбийилинишкә әвәтиши һесаблинидикән. Улар йеза - базар, мәйданлардин хитай өлкилиригә берип тәрбийилинишни халайдиған, шәрткә уйғун келидиғанларни баш завутларға әвәткәнликини билдүргән.
2015 - Йили 12 - айниң - 8 күни “тәңритағ” уйғурчә ториниң хәвиригә қариғанда, бу йил киргәндин буян, или областиға биваситә қарашлиқ наһийә(шәһәр) вә алақидар тармақлар йеза ешинча әмгәк күчлирини сиртқа чиқиришни күчәйткән. Нилқа наһийиси тәвәсидики бир йезида бу йил 1215 адәм қетим сиртқа чиқип ишлигән.
Хәвәргә қариғанда, бортала области бу йил област бойичә йезилардики ешинча әмгәк күчидин 90 миң адәм қетимни йөткәшни пиланлиған болуп,нәтиҗидә ноябирниң ахириғичә сиртқа йөткәп ишқа орунлаштурулған йеза ешинча әмгәк күчлири 92 миң 73 адәм қетимға йетип, пиландикидинму ашурулған.
Бай наһийисиниң 2015 - йиллиқ әмгәк - мулазимәт истатситика мәлуматидин қариғанда, бай наһийиси 2015 - йили 40 миң 200 адәм қетим ешинча әмгәк күчини йөткәп ишқа орунлаштурған.
5 - Авғуст “шинҗаң гезити” ақто наһийисиниң үҗмә йезиси үҗмә кәнтидики турди ғопурниң 2006 - йилдин башлап үҗмә йезисидин 465 адәм қетим ешинча әмгәкчини башлап хитай өлкилиридә ишләп, кирим яратқанлиқини шундақла бу наһийидә турди ғопурға охшаш хитай өлкилиридә ишләп, ешинча әмгәкчиләрни сиртқа чиқириш вастичисигә айланғанлар 100 дин көпрәккә йәткәнликини, уларниң түрткисидә һазир ақто наһийисидин хитай өлкилиригә берип ишләватқан ишләмчиләр 3600 кишигә йәткәнликини язған.
Уйғурлар нопусиниң асаслиқ қисми тәңритағниң җәнубидики вилайәтләрдә олтурақлашқан шундақла бу нопусниң асаслиқ гәвдисини деһқанлар игиләйду.
Гәрчә даириләр уйғур деһқанларниң кириминиң йилдин - йилға ешип бериватқанлиқи һәққидә тәшвиқат һәтта доклатларни елан қилип келиватқан болсиму, радийомиз зияритини қобул қилған уйғур деһқанларниң җаваби “уйғурлар бир йил җапа чекип қорсиқини тойғузуш үчүнла ишлоигән” ликини көрсәткмәктә.
Ундақта уйғур деһқанлириниң шундақ ишләпту бай болмаслиқида қандақ сәвәбләр барду? бу һәқтә уйғур анализчилардин германийидики журналист пәрһат юруңқаш әпәнди :“уйғурларниң иҗтимаий, сиясий, иқтисадий, мәдәнийәт, пән техника һәр җәһәтләрдики орни хитайниң уйғур елиға қаратқан миллий кәмситиш, монопуллуқ сиясити кәлтүрүп чиқарған, ‛ғәрбни ечиш‚, ‛нишанлиқ ярдәм бериш ‚ дегәндәк истратегийилик, мәқсәтлик, адаләтсиз сиясәтлири долқунида уйғурларниң барлиқ байлиқлири, иш пурсәтлири хитай көчмәнлири тәрипидин игилинип, уйғурларниң иқтисадий, сиясий иҗтимаий мәдәнийәт җәһәттики орни барғанчә төвәнлимәктә” дәп көрсәтти.
Амеркидики пуқралар кучи тәшкилатиниң рәиси яң җийәнли әпәндиму, хитай һөкүмитиниң уйғур елини нопоси арқилиқ техиму мунтизим тутуп туруш үчүн,көчмән хитай нопосини уйғур ели иқтисадиниң томури қиливатқанлиқи, бу хил сиясәтләр арқилиқ уйғурларни болса барғанчә өз иқтисади, йери һәтта мәдәнийитидинму айриш үчүн һәрикәт қиливатқанлиқини көрсәтти.
Ундақта хитай һөкүмитиниң уйғур деһқанлирини “деһқан ишләмчиләр” гә айландуруши уйғур деһқанлириниң намратлиқ қалпиқини үзүл - кесил чөрүп ташлишиға түрткә болаламду?
Яң җйәнлиниң қаришичә :" гәрчә башқа ютларға берип ишләш һәммә җайда бар бир һаләт болсиму әмилйәттә уйғурлар үчүн ейтқанда һаҗити йоқ бир тәдбир чүнки түрлүк ечиш тәрәқиқй қилдуруш қурулушлири көпләп елип бериливатқан уйғур елидә йетәрлик иш тепиш шараити бар, тили, иҗдимаий мәдәнийәт муһитлридин айрип уйғур яшларни ичкиргә апириш арқилиқ хитай һөкүмити уларни хитайлар деңизиға ғәрқ қилмақчи, вә бу арқилиқ хитай һөкүмити уйғур елигә хитай нопосини көпләп йөткәш бошлуқи һазирлиялайду вә өзигә тақабил туралайдиған уйғур яшларни тарқақлаштуралайду. Бу һәргизму иқтисадий тәдбир болмастин бәлки, шәрқий түркстанни контрол қилиш сияситиниң бир қисми ".
Пәрһат әпәндиниң қаришичә, “һазир уйғур аптоном районидики шәһәрләрдә нурғун иш орунлири әмгәк күчигә еһтияҗлиқ болуп турсиму, хитай даирилири бу орунларға хитай көчмәнләрни орунлаштуруп деһқанларниң киримини юқири көтүрүштики үнүмлүк тәдбир дәп ‛һәр аилидин бирни йөткәп ишқа орунлаштуруш‚, ‛йеза ешинча әмгәк күчлирини йөткәп ишқа орунлаштуруш‚ дегәндәк сиясәтләрни йүргүзүп уйғурларни тарқақлаштуруш вә ассимилиятсийә мәқситидә, әрзан әмгәк күчи сүпитидә хитай өлкилиридики завутларға берип ишләшкә мәҗбур қилмақта, буниң уйғурларниң миллй мәвҗутлуқиға болған зәрбиси вә ақивитини мөлчәрләш қийин икән.”