Әсәбийликни түгитиш тәрбийиләш мәркәзлири түрмидинму чиң башқурулмақта

Мухбиримиз гүлчеһрә
2017.06.12
xitay-aq-tashliq-kitab-diniy-esebiylik Уйғурлар дияридики диний әсәбийликни чәкләш һәққидики "ақ ташлиқ китаб" ниң елан қилиниш мунасивити билән мухбирларни күтүвелиш йиғини чақирилди, 2016-йили 2-июн, бейҗиң
chinanews.com

Бу йил апрелдин башлап уйғур елида йолға қоюлған “шинҗаң уйғур аптоном райониниң әсәбийликни түгитиш низами” арқилиқ хитай һөкүмити, райондики әсәбийликни түгитиш сияситини қанунлаштурған болди. Инкаслардин бу бәлгилимә йолға қоюлғандин буян техиму көп уйғурларниң “дин әсәбийликни түгитиш өгиниши” баһанисидә бир қанчә айлап түрмә шәклидики өзгәртиш тәрбийиләш мәркәзлиригә қамалғанлиқи шундақла даириләрниң бу орунларни пүтүнләй йепиқ шәкилдә, түрмиләрдинму қаттиқ башқуруватқанлиқи мәлум.

Йеқинқи йиллардин буян, хитай һөкүмитиниң “шинҗаңни башқуруш” тәдбиридә, “әсәбийликни түгитиш” тә адаққичә чиң турушни асас қилмақта. “низам” ниң 46-маддисида: “мушу низамниң 9-маддисидики бәлгилимигә хилаплиқ қилғанлардин қилмиши йеник болғанлирини җамаәт хәвпсизлики оргини алақидар тармақ вә орунлар билән бирликтә түзитишкә буйруйду, тәнқид-тәрбийә бериду яки қанун идарә қилиш тәрбийиси бериду; қилмиши еғиррақ болсиму, җинайәт шәкилләндүрмигәнлиригә җамаәт хәвпсизлики оргини ‛җуңхуа хәлқ җумһурийитиниң террорлуққа қарши туруш қануни‚, ‛җуңхуа хәлқ җумһурийитиниң аманлиқ башқуруш җаза қануни‚, шуниңдәк ‛шинҗаң уйғур аптоном райониниң җуңхуа хәлқ җумһурийитиниң террорлуққа қарши туруш қанунини йолға қоюш чариси‚ бойичә җаза бериду, қанунға хилап тапавити барлириниң қанунға хилап тапавитини мусадирә қилиду, башқиларға зиян салғанлири қанун бойичә һәқ тәләп җавабкарлиқини үстигә алиду” дәп бәлгиләнгән. Бу арқилиқ әсәбийлик билән шуғулланғучиларниң җавабкарлиқини сүрүштүрүшниң қанун асаси турғузулди.

Хитайниң уйғур елини башқуруватқан нөвәттики әмәлдари чен чуәнго уйғур аптоном районлуқ парткомниң секретарлиқиға тәйинләнгәнликиниң иккинчи күни “әсәбийликни түгитиш хизмити шинҗаңниң иҗтимаий муқимлиқи вә әбәдий әминлики, дөләт бихәтәрликигә мунасивәтлик чоң иш” дәп көрсәткән иди шундақла “дин сияситини омумйүзлүк изчиллаштуруп, қанунлуқлирини қоғдаш, қанунсизлирини тосуш, әсәбийликни түгитиш, сиңип киришкә қарши туруш, җинайәткә қәтий зәрбә бериш керәк” дәп тәкитлигән. 

Әсәбийлик дегән немә дегән соалға мәзкур “низам” да: “әсәбий диний әқидиләрни бурмилаш яки башқа усуллар билән өчмәнлик қилиш, кәмситишкә қутритиш, зораванлиқни тәрғиб қилиш қатарлиқ тәшәббус вә қилмишларни көрситиду” дәп шәрһиләнгән. Игилигән мәлуматлиримиз вә инкаслардин мәлумки, нөвәттә уйғур елида сақал қоюш, һиҗаб артиш, узун кийимләрни кийиш, һарақ ичмәслик, һәтта һалал-һарамни ашкара айришму бу низамда чәкләнгән маддиларға чүшиду. 
Нөвәттә хитай һөкүмити вә алақидар тармақлири әсәбийликни түгитиштики мәсулийити, иш тәқсиматини ениқ айрип, һәр қайси тармақ, һәр қайси саһәләрниң әсәбийликни түгитиш хизмитини мәсулийәт түзүми арқилиқ иҗра қилмақта.Нөвәттә шәһәр, базар асасий қатламларда “әсәбийликни түгитиш тәрбийиләш синипи” намида йеңи шәкилдики түрмиләр бәрпа қилинған болуп, бу орунға хитайниң җинайи ишлар қануниға хилап қилмиши байқалмисиму, нуқтилиқ уйғурлар ичидики диний саһәдә оқуғанлар, болупму мисир, түркийә қатарлиқ җайларда өз алдиға диний саһәдә билим ашурған, һәр қандақ сәвәб билән түркийәгә барған, тарқақ һәҗ қилған, илгири муқимлиқни қоғдаш чарилириниң биригә хилаплиқ қилғанлиқи байқалған яки башқилар тәрипидин паш қилинғанлар дегәндәк кишиләр икки ай вә униңдин узун йепиқ шәкилдә қамалмақта икән. Рамзан келиши билән бу орунларға елип кетилгәнләр техиму көпәйгән болуп, йеқинда түркийә, мисир қатарлиқ җайлардин инкас қилғучилар, һәр хил баһаниләр билән “диний әсәбийликни түгитиш тәрбийиләш мәркизи” гә соланған ата, анилири, уруқ‏- туғқанлириниң хәвирини алалмайватқанлиқини, даириләрниң бу җайларға соланғанлар билән аилисиниң алақисини пүтүнләй үзүп ташлап, уларниң сақ - саламәтлик учуриниму бәрмәй, һечқандақ йоқлаш буюмлириниму қобул қилмай, тутқунларниң аилисини әнсизликкә селиватқанлиқини инкас қилди.

Чәтәлдики бириниң инкасиға асасән, атушта һиҗабланғанлиқи сәвәблик икки айдин буян “тәрбийиләш мәркизи” гә солап қоюлуп аилисиниң көрүшүши чәкләнгән тохтигулниң яшанған дадисидин, атуш шәһиридики тәрбийиләш мәркизиниң шәһәр сиртидики “кәлгән су” дегән җайға бәрпа қилинғанлиқини сорап билдуқ.

Даириләрниң рамзан келиши билән уйғурларниң диний етиқад әркинликини йәниму қаттиқ чәклимә астиға алидиғанлиқи ашкариланған иди. Ақсудики бир аял вә йәнә бир кадир, тәрбийиләш мәркәзлиригә кишиләрниң кириши чәклинидиғанлиқини билдүрди, әмма вәзийәт чиң болғачқа конкрет учурлар берәлмәйдиғанлиқини ейтти.

Биз бу учурларни дәлилләш йүзисидин җайлардики “әсәбийликни түгитиш тәрбийиләш орунлири” ниң алақисини издәп көрдуқ. Адәттә интернеттин райондики түрмиләрниңму телефон номурлирини тепиш мумкин, әмма бу хил “әсәбийликни түгитиш тәрбийиләш” мәркәзлири һәққидә һечқандақ учур тепилмиди. Биз бу орунларни җамаәт хәвпсизлик тармақлири арқилиқ сүрүштә қилдуқ. Атуш шәһәрлик сақчи идарисиниң хадими бу орунлар алаһидә мәхпий башқурулидиған болғачқа телефон алақисиму мәхпий тутулидиғанлиқини билдүрди вә бу һәқтә учур билән тәминләшни рәт қилди.

Чен чуәнгониң йолйоруқлириниң бири, муқимлиқни қоғдаш хизмитидә “муқимлиқ билән мунасивәтсиз район, мунасивәтсиз орун, мунасивәтсиз адәм йоқ” болуш идийисини мустәһкәм орнитип, муқимлиқни қоғдаш еңини өстүрүш иди, җайларда буларниң қаттиқ иҗра қилиниватқанлиқини атуш вилайәтлик, хотән вилайәтлик җамаәт хәвпсизлик орунлириниңму охшашла бу һәқтики учурлар билән тәминләшни рәт қилишидин көрүвалғили болиду.

Қизилсу вилайәтлик түрмә башқуруш идарисидин телефонни алған сақчи қандақ кишиләрниң әсәбийликни түгитиш мәркәзлиригә елип берилидиғанлиқи һәққидә учур бәрмигән болсиму, бизниң “уйғурларниң роза һейти келиватиду, һейт байрамларда, соланғанлар билән аилисини көрүштүрәмсиләр? нәрсә ‏- керәк вә пул киргүзүшигә йол қоямсиләр ?” дәп сориған соалимизға “бундақ қилишқа йол қоюлмайду” дәп җаваб бәрди.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.