Analizchilar Uyghurlarning pütkül millet gewdisi boyiche lagérlargha qamilishining yaman aqiwitini agahlandurdi
2018.09.03
Xitayning chongchingdiki wéypu tetqiqat merkizining “Inaq jem'iyet” sehipiside élan qilin'ghan “‛ashqunluqni tügitish‚ terbiyesini yaxshi élip bérish heqqide” serlewhilik doklatida xitay hökümet da'iriliri hazirghiche étirap qilishni xalimaywatqan Uyghur diyaridiki yighiwélish lagérlirining 2017-yildiki ehwali xulasilen'gen.
Uyghur aptonom rayonluq partiye mektipining tetqiqatchisi chyu yüenyüen namida yézilghan mezkur doklatta gherb döletliridiki köpligen nopuzluq taratqularda pakitlar arqiliq otturigha qoyulghan bolsimu, emma xitay hökümiti teripidin mewjutluqi üzlüksiz ret qiliniwatqan atalmish “Terbiyelesh merkezliri” ning qurulush sewebi izahlinip, Uyghur aptonom rayonida “Diniy esebiylik” tin yuqumlan'ghan kishilerning köp bolghanliqi, bolupmu yéqinqi 3 yildin buyan, yeni 2014-, 2015- we 2016-yillari rayonda dawamlashqan “Qattiq zerbe bérish” dolqunida zerbige uchrighan kishilerning topliship weqe chiqirish xewipi tughulghanliqi üchün herqaysiy “Terbiyilesh merkezliri” tesis qilin'ghanliqi alahide eskertilgen. Mezkur doklatta yene “Terbiyilep özgertishning uzun mezgillik bir jeryan” ikenlikimu alahide eskertilgen.
Doklatta ili oblasti, aqsu, qeshqer, xoten qatarliq wilayet-oblastlardiki atalmish “Terbiyilesh merkezliri” din qaytip chiqqan 588 kishi heqqidiki tekshürüsh melumati bérilip, bu kishilerning ichide “Terbiye” linishtin ilgiri öz xataliqini tonumighanlar 68 pirsentni igiligen bolsimu, emma “Terbiye” linishtin chiqqandin kéyin ularning ichide 99 pirsent kishining öz xataliqini étirap qilghanliqi tilgha élinip, bu ehwal “Idiyewi jehettin qayta terbiyelep özgertishning netijisi” dep medhiyelen'gen.
Nyu-york sheher uniwérsitétning siyasiy penler proféssori, xitay weziyet analizchisi shya ming ependi ziyaritimizni qobul qilip, yéqindin buyan xelq'ara taratqularda Uyghur diyaridiki milyondin artuq kishi qamalghan “Natsistlar uslubi” diki jaza lagérlirining orni ashkarilinip, bu lagérlargha qamalghanlar heqqide shahitlarning ispatliri barghanche köpiyip, xitay da'irilirining qattiq tenqidke uchrawatqanliqini tilgha aldi. U “Xitay da'irilirining bu xil lagérlarning mewjutluqini inkar qiliwatqan bir shara'itta xitay hökümet xadimlirining éghzidin bu xil pakitlarning ashkarilinishi muhim ehmiyetke ige,” dédi.
Shya ming ependining qarishiche, mezkur doklatta Uyghur diyarining shimalidiki ili oblastidin tartip, jenubtiki aqsu, qeshqer, xoten qatarliq jaylardiki “Terbiyelesh merkezliri” ning sanap ötülüshi we bu jaylardiki atalmish“Qayta terbiyelesh” ni tamamlighan 588 neper kishining xataliqini tonush nisbitining 99 pirsentke yetkenliki étirap qilinishining özila xitay hökümitining öz yalghanchiliqlirini özi ashkarilighanliqining bir ipadisi ikenlikini tekitlep ötti.
Mezkur doklatta yene herqaysi jaylarda élip bérilghan “Qattiq zerbe bérish” dolqunida zerbe obyéktilirida arilashturuwétish, ziyade kéngeytiwétish xataliqlirimu yüz bergenliki étirap qilinip, “Nöwettiki shara'itta qattiq zerbe dolqunida narazi bolghan a'ililerning weqe chiqirip qoyushining aldini élish üchün qayta terbiyelesh obyéktilirigha siyasiy terbiyeni kücheytish, ularning öz xataliqini tonup idiyede qayil bolushini qolgha keltürüsh zörür,” déyilgen.
Shya ming ependi doklatta otturigha qoyulghan mesililerdin xitay hökümitining Uyghur diyaridiki “Terbiyelesh merkezliri” namida keng kölemde qurulghan bu xil jaz lagérlirining xitay hökümitining pütkül Uyghur xelqini özining diktator hakimiyitige qarita “Yoshurun xewp” dep qaraydighanliqini bildürdi.
Shaming ependining bildürüshiche, xitayda bu xildiki jaza lagérliri xitay kompartiyesi qurulghandin buyanla mewjut bolup, ular“Emgek bilen özgertish”, “Emgek bilen terbiyelesh”, “Ösmürlerni terbiyelesh”, “Zeher tashlatquzush” qatarliq her xil namlarda atilip kelgen iken.
Shya ming ependi xitay hökümitining héch qachan bu xil jaza lagérlirining ichki ehwalini dunyagha ashkarilimighanliqi we 60 nechche yildin buyan xitayda nechche yüz milyon kishining bu xil lagérlarda ziyankeshlikke uchrighanliqini tekitlidi. U nöwette pütkül dunya xitay hökümitidin Uyghur diyaridiki “Jaza lagérliri” ni taqashni we munasiwetlik xitay emeldarlirini jazalashni telep qiliwatqan shara'itta, eger xitay puqraliri yenila sükütte tursa “Natsistlar uslubi” diki bu xil lagérlirining pütkül xitay miqyasigha dawamliq kéngiyishi mumkinlikini agahlandurdi.
Shya ming ependi yene yéqindin buyan xelq'aradiki kishilik hoquq teshkilatliri we amérika qatarliq gherb démokratik dölet hökümetliri xitay da'iriliridin Uyghur rayonidiki jaz lagérlirini taqashni telep qilip, munasiwetlik emeldarlirigha xelq'ara qanunlar boyiche jazalash tedbirlirini qollinidighanliqini élan qilishi xitay hökümitining Uyghur diyaridiki jaza lagérlirini taqishida melum ünümi bolidighanliqini tekitlidi.
28-Awghust amérika awam palatasi bilen kéngesh palatasining 17 neper ezasi amérika tashqi ishlar ministiri mayk pompéyo, maliye ministiri stiwén minuchin'gha mektup yézip, tramp hökümitining Uyghurlarni basturushta we yighiwélish lagérlirigha qamashta rol oynighan xitay emeldarliri we xitay shirketlirini jazalishini telep qilghan idi. Mektupta amérika hökümitining “Yer shari magnitskiy qanuni” ni ishqa sélip, alaqidar xitay emeldarlirigha we shirketlirige wiza émbargosi qoyush arqiliq Uyghur aptonom rayonida yüz bériwatqan “Kishilik hoquq krizisi” ni hel qilishqa chaqirilghan.
30-Awghust küni, xelq'ara kechürüm teshkilati bayanat élan qilip, xitay hökümitini Uyghurlargha qaratqan keng kölemlik tutqun herikitini ayaghlashturushqa chaqirilghan. 30-Awghust küni yene b d t irqiy ayrimichiliqqa qarshi turush komitéti xitay heqqide élan qilghan xulase doklatida xitay hökümitidin “Qayta terbiye” lagérliridiki qanunsiz tutup turushni derhal ayaghlashturushni, tutup turuluwatqanlarni qoyup bérishni, ötken 5 yildin buyan qanunsiz tutup turush orunlirida yétiwatqan Uyghurlarning sani, kimliki, tutulush sewebliri we bu orunlarning shara'itlirini ashkarilashni telep qilghan idi.