Xitay Uyghur diyaridiki weziyetni xelq'aragha “Perdazlap körsitish” ke urunmaqta

Muxbirimiz sada
2018.10.09
wang-yi-amerika-soz.jpg Xitay tashqi ishlar ministiri wang yi amérikining “Tashqi munasiwetler kéngishi” de nutuq sözlimekte. 2018-Yili 28-séntebir, washin'gton.
Reuters

Xitay hökümiti yéqinqi mezgildin buyan izchil halda Uyghur diyarida yighiwélish lagérlirining mewjutluqini tashqi dunyadin yoshurup, özining rayonda élip bériliwatqan qattiq siyasiy basturushlirini atalmish “Radikalliq we bölgünchilikke qarshi küresh” dep teshwiq qilip kelgen idi.

Xitayning hindonéziyede turushluq bash elchisi 25-séntebir küni “Jakarta pochtisi” gézitide “Shinjang bek yaxshi jay” dégen témida bayanat élan qilip, Uyghurlarning diniy étiqadining hörmet qiliniwatqanliqi we qoghdiliwatqanliqi, Uyghur musulmanlirining diniy pa'aliyetlirini ochuq-ashkara élip bériwatqanliqi hemde Uyghur diyaridiki kishilerning bundaq turmushtin intayin razi ikenlikini otturigha qoyghan. U yuqiriqi sözliri arqiliq xelq'araning Uyghurlarning nöwettiki weziyitige qarita chüshenchisini burmilashqa urun'ghan.

Ötken hepte xitay tashqi ishlar ministiri wang yi amérikining “Tashqi munasiwetler kéngishi” de nutuq sözligen. U nutqida “Qayta özgertip terbiyelesh lagérliri” ni wasitilik étirap qilip, bundaq lagérlar xitay hökümitining Uyghurlar üchün qilip bériwatqan yaxshi ishi ikenlikini tekitligen. U gerche lagér mesilisini toluq inkar qilmighan bolsimu, emma “Shinjang mesilisi” ning xitayning ichki ishi ikenlikini, özlirining chet'ellerning ichki ishigha arilashmighinidek, chet'ellerningmu xitayning ichki ishlirigha arilashmasliqini ümid qilidighanliqini alahide eskertip ötken.

Xitayning rayondiki weziyetni bundaq burmilash herikiti 2-séntebir küni “Jenubiy xitay etigenlik pochtisi” gézitide élan qilin'ghan “Xitay özining shinjang siyasitige qarita meydan'gha chiqqan eyibleshlerge ijabiy inkas tarqitishqa urunmaqta” serlewhilik maqalisidimu orun alghan. Maqalide amérikining nöwette xitaygha qaratqan qattiq pozitsiyesi we amérika tashqi ishlar ministiri mayk pompéyoning xitayning Uyghurlargha tutqan mu'amilisini eyibleshlirige qarita xitayning qayturghan yumshaq inkasliri tepsiliy bayan qilin'ghan.

Melum bolghinidek xitay özining hazirgha kelgüche “Zorawan küchler” we “Bölgünchiler” ning tehditige uchrap kelgenlikini jar sélish arqiliq bezi kishilerni atalmish “Kespiy terbiyelesh” kurslirigha qatnashturup, esebiylikning ewj élip kétishidin saqliniwatqanliqini teshwiq qilip kelgen.

Hindonéziyediki xitay bash elchisi shiyaw chiyen “Jakarta pochtisi” gézitidiki bayanatida mundaq dégen: “Gherbtiki bezi kishiler we organlar ‛qosh ölchem‚ ni qoghliship, atalmish ‛qayta terbiyelesh lagéri‚ üstidin qalaymiqan qiyas qilip, pakitni qesten burmilashqa urunuwatidu. Junggo hökümitining diniy ashqunluqtin saqlinish, tinchliq we bixeterlikni teshwiq qilishtiki tirishchanliqini xata chüshinip qéliwatidu.”

Buningdin bashqa xitayning en'gliyede turushluq bash elchisi lyu shiyawmingmu “Maliye waqti” we “Iqtisadshunas” gézitige xitayning Uyghur rayonigha qaratqan siyasitini yaqlap maqale élan qilghan.

“Xitay hökümitining xelq'arada Uyghur weziyitini burmilap körsitishini qandaq chüshinishke bolidu” dégen nuqtidin amérikidiki Uyghur adwokat nuriy türkel ependi xitayning bundaq tetür teshwiqat élip bérishining heyran qalarliq ish emeslikini ilgiri sürdi.

Xitay hökümiti özining insan qélipidin chiqqan basturush siyasitini ijtima'iy taratqularni kontrol qilish, chet'ellik axbaratchilarni Uyghur diyarigha ziyarette bolushigha yol qoymasliq qatarliq heriketler arqiliq yoshurup kelgen bolsimu, amérika we yawropa ittipaqidiki nurghun muhim erbablar bayanat élan qilish we nutuq sözlesh qatarliq usullar bilen xitayni qattiq tenqid qilip kéliwatidu. Ötken hepte amérika tashqi ishlar ministiri mayk pompéyo 13-nöwetlik yilliq saylighuchilar uchrishishida sözligen nutqida xitayning milyonlarche Uyghurlargha élip bériwatqan herikitini “Dehshetlik xorlash” dep izahlighan idi.

Aldinqi ayda jenwede ötküzülgen birleshken döletler teshkilatining kishilik hoquq yighinida xitay hökümiti bir qanche chet'el muxbirlirini teklip qilip, özining herikiti toghrisida chüshenche bergen. Yighinda xitay dölet ishliri mehkimisining bayanatchisi li shiyawjün bélgiye, firansiye we bashqa bir qisim yawropa döletliride yüz bergen térrorluq hujumlirini tilgha élip, islamiy ashqunluqni tenqid qilghan. Yighinda ilmiy xadimlarning xitayning kishilik hoquq doklatigha qarita birer tenqidi pikrining bar-yoqluqini soralghanda xitayning besh neper atalmish tetqiqatchisi yéqinqi mezgilde özlirining shinjanggha barmighanliqini éytip, jawab bérishtin özini qachurghan. Shuning bilen bir qatarda yene xitayning Uyghur diyaridiki nöwettiki qattiq qol tedbirlirining ünümi toghrisidiki so'algha xitay tashqi ishlar ministiri yéqindin buyan Uyghur diyarida héchqandaq “Térrorluq herikiti” ning yüz bermigenlikini, u yerning weziyitining hazir intayin muqimliqini qeyt qilghan.

Buninggha egishipla xitay tashqi ishlar ministirliqining mu'awin ministiri lé yüchéng ötken hepte “Maliye waqti” gézitige söz qilip, herqandaq bir döletning özlirining amanliqi we xelqining bixeterlikini qoghdash hoquqining barliqini, xitayning shinjangning ikkinchi süriyege, liwiyege we yaki iraqqa aylinip qélishigha qet'iy yol qoymaydighanliqini ilgiri sürgen.

Xitay hökümitining yuqiriqidek yalghanchiliqlirining ghelibe qilish-qilalmasliqigha qarita merkizi washin'gtondiki Uyghur kishilik hoquq qurulushining tetqiqatchisi hénriy shajéskimu öz pikirini bayan qildi. U mundaq dédi: “Xitay térrorluqqa qarshi turush teshwiqatini burunmu qilip kelgen, biraq bekmu utuq qazinip kételmigen hem xelq'aranimu qayil qilalmighan. Chünki u teshwiqatliri éniqla xitayning dölet axbarat teshwiqat organlirining élanigha oxshap qalghan. Bu xil teshwiqat béyjing da'irilirining xelq'ara bilen talishish yaki qayil qilish meqsitidiki qoral emes, bu bir siyasiy qoral. Xitay hökümiti hazir Uyghur, qazaqqa oxshash xitayning zulumini bashtin kechürgen kishilerning guwahliq sözige étibar bermeywatidu. U peqet bu siyasiy qoraldin paydilinip, özining Uyghur we bashqa az sanliq milletlerge yürgüzüwatqan basturush siyasitini xelq'aragha perdazlap körsitiwatidu.”

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.