Pilanliq tughut siyasitidiki özgirish milliy aptonomiyilik rayonlarni yoqitish qedimimu? (1)

Muxbirimiz irade
2017.08.01
pilanliq-tughut-ikki-perzentlik.jpg Xitay anining qoshkézek balilirini baghchida oynitiwatqan körünüshi. 2015-Yili 30-öktebir.
AFP

Xitayning shinxu'a tori qatarliq hökümet axbarat wasitiliri uchur tarqitip, 28‏-iyul künidin étibaren Uyghur aptonom rayonida pilanliq tughut yéngi siyasiti yolgha qoyulghanliqini, jümlidin rayondiki xelqlerning millet ayrimay turup, sheher nopusi 2 perzent, yéza nopusi 3 perzent körüshke bolidighanliqini jakarlidi. Xitay xewerliride, bu “Barliq milletlerge barawer mu'amile qilishning ishqa ashurulushi” dep teriplendi. Biraq, chet'ellerdiki közetküchiler bu yéngi pilanliq tughut siyasitining xitaydiki marung bashchiliqidiki bir qisim mutexessisler otturigha qoyuwatqan milliy aptonomiyelik rayonlarni yoqitish heqqidiki teshebbusi bilen munasiwetlik ikenlikini bildürmekte.

Uyghur élide ‏‏1975-yillardin tartip ijra qilinip kelgen pilanliq tughut siyasitige asasen, Uyghur qatarliq yerlik milletlerning sheher nopusluqlirining ikki perzentlik, yéza nopusluqlarning 3 perzentlik bolushigha yol qoyush belgilen'gen. Uyghur élidiki xitaylargha bolsa xitayning bashqa ölkiliridiki oxshash sheher nopusluqlar bir perzent, yéza nopusluqlar ikki perzent bilen cheklinip kelgen. Biraq, 28-iyul künidin bashlap Uyghur élide xitaylargha qoyulghan bu cheklime bikar qilinip, ularningmu rayondiki Uyghur qatarliq milletlerge oxshashla sheher nopusi 2 perzent, yéza nopusi 3 perzent körüshke bolidighanliqi jakarlan'ghan.

“Yer shari waqti” géziti bu heqte in'glizche qilip tarqatqan xewiride, xu'ang wénjing isimlik bir nopus mutexessisining sözini neqil qilip turup, “Bu yéngi özgirish döletning barliq milletlerning barawerlikige hörmet qilidighanliqini ipadilep béridu. Buni choqum bashqa rayonlarghimu, bolupmu bashqa az sanliq milletler rayonighimu kéngeytish kérek” dep yazghan. Shinxu'a agéntliqimu xewiride buning milletlerning barawerlikini teshebbus qilish bolup hésablinidighanliqini ilgiri sürgen.

Emma bu xewer chet'ellerdiki Uyghur közetküchilerning küchlük diqqitini hem shundaqla naraziliqini qozghidi. Amérika-Uyghur birleshmisi re'isi, weziyet analizchisi élshat hesen ependi bügün radi'omizgha qilghan sözide, buning xitay ilgiri sürgendek qandaqtur milletler barawerliki emes, eksiche rayondiki xitaylargha téximu köp tughush, köpiyish pursiti bérish we aqiwette rayonning nopus qatlimini özgertishni meqset qilghanliqini bildürdi.

Élshat hesen ependi sözide yene, xitayda marung qatarliq bezibir mutexessislerning “Ikkinchi ewlad milletler siyasiti” deydighan bir teshebbusni kötürüp chiqqanliqini, emma uni emeliyleshtürüsh üchün aldi bilen milletlerning aldi bilen hoquqtiki barawerlikining ishqa ashurulushi kéreklikini bildürdi.

Uyghurlarning mesilisini yéqindin közitip kéliwatqan, amérikaliq antropolog, jorj washin'gton uniwérsitétining proféssori shan robérts ependimu pilanliq tughut siyasitidiki bu özgirishning yuqirida élshat hesen ependi tilgha alghan “Ikkinchi ewlad milletler siyasiti” bilen munasiwetliklikini éytti. U mundaq dédi: “Menche bu xitayda xélidin béri talash-tartish qiliniwatqan ‛ikkinchi ewlad milletler siyasiti‚ bilen munasiwetlik. Bu idiyini marung qatarliqlar otturigha qoyghan idi. Yeni ular xitaydiki az sanliq milletlerge alahide mu'amile qilinmasliqi kérek, alahide mu'amile qilishning hajiti yoq, hemmisige oxshashla siyaset yürgüzse bolidu, dégen idiyini algha süridu. Bu nahayiti qiziqarliq bir munazire. Uqum jehettin u xuddi amérikaning öz ichidiki milletlerge qaratqan siyasetlirini asas alghandek körünidu. Emma amérikidiki az sanliq milletlerning mesilisi bilen xitaydiki az sanliq milletler mesilisi bir-biridin tüptin perqliq. Shunga men uni xitaydiki milletler üchün yaxshi bir özgirish bolidu, dep qarimaymen. Bu eksiche milletler arisidiki ziddiyetni yenimu ötkürleshtürüwétidu”.

Shan robérts ependi amérikidiki milletler mesilisi bilen xitaydiki milletler mesilisi üstidiki perq üstide toxtilip, xitay hökümiti az sanliqlar dep atawatqanlarning eslide yerlik millet ikenlikini eskertti. U mundaq dédi: “Amérikidiki az sanliq milletler amérikigha pütünley öz ixtiyarliqi bilen köchüp kelgen. Yuqirida tilgha alghanlirim elwette qara tenlik amérikiliqlar bilen indiyanlarni öz ichige almaydu. Indiyanlar amérikaning yerlikliri. Shunga amérikada bolupmu indiyanlarning yerlik milletlikini nezerge élip turup ularni alahide imtiyaz bilen teminleydighan siyasetler bar. Menche xitaydiki az sanliq milletler dep atiliwatqanlar eslide bashqa döletlerdiki yerlik milletler bilen oxshash. Bolupmu Uyghurlar, tibetler we shundaqla yünnen ölkisidiki bezi milletler bolsa shu jaylarda eslidila bar bolghan yerlik milletler. Ular, xitaygha kéyin kélip yerliship qalghan koréyelikler we yaki rusiyeliklerdin perqlendürülüshi kérek. Shunga xitay hökümiti Uyghur, tibet qatarliq milletlerge yerlik xelqler qatarida mu'amile qilip turup, ularni alahide imtiyazlardin behrimen qilishi kérek, dep oylaymen”.

Derweqe, “Yer shari waqti” géziti Uyghur rayonining pilanliq tughut siyasitidiki özgirish heqqidiki bu xewiride xitayning döletlik milletler ishliri komitétining bir sabiq rehbiri 2015‏-yili qilghan “Xitaydiki milliy aptonomiye rayoni sistémisidin peqetla birla az sanliq millet behrimen bolmaydu hem shundaqla u peqet birla az sanliq milletke tewe emes” dégen bir jümle sözni alahide neqil élip qoyghan.

Yuqiridiki bu söz közetküchilerning perezlirini kücheytish bilen birge Uyghurlar arisida xitay hökümiti bu arqiliq shinjang Uyghur aptonom rayonidin ibaret milliy aptonomiye rayonini kelgüside yoq qilishning teyyarliqini qiliwatamdu, dégen so'alnimu peyda qilmaqta. Bu heqtiki mulahizilerni kéyinki anglitishimizda dawamliq diqqitinglargha sunimiz.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.