Даириләр гума наһийәсидә “қанунсиз буюмлар”ни ахтуруш һәрикити елип барған

Уйғур районидики йәрлик сақчи даириләр өткән һәптә үндидарда елан қилған, “3 қанунсиз, бир буюм” ни дәрһал тапшуруш тоғрисидики уқтуруш. 2017-Йили март.

Хитай җ х даирилириниң хотәндә чиқарған “3 қанунсиз, бир буюм”ни тапшуруш һәққидики уқтурушиниң сүрики 1‏-апрел тошти. Даириләр бу йил 3‏-айниң башлирида елан қилған уқтурушида, 1‏-апрелға қәдәр “3 қанунсиз, бир буюм” болса, алақидар орунларға тапшурмиған пуқраларниң террорлуқ, җинайи ишлар вә аманлиқ башқуруш қанунлириға асасән җазалинидиғанлиқини елан қилған иди.

Чәтәлдики уйғур иҗтимаий таратқулириниң хәвәр қилишичә, даириләр 30‏-март, “3 қанунсиз, бир буюм”ниң сүрики тошидиған һарпа күни хотәнниң гума наһийәсидә өйму-өй ахтуруш елип берип, йиғивалған “қанунсиз диний китаб”, диний кийим-кечәк вә башқа “қанунсиз буюмлар”ни йеза мәйданлириға топлап көйдүривәткән.

Йәрлик даириләр дүшәнбә күни радийомизға йиғивелинған “буюмлар”ниң қандақ бир тәрәп қилинғанлиқи һәққидә чүшәнчә беришни рәт қилған болсиму, бирақ бу наһийәдә “қанунсиз буюмлар”ни ахтуруш һәрикити елип бериливатқанлиқини дәлиллиди.

Гума наһийәсиниң бир кәчлик нөвәтчи сақчи хадими мундақ деди: “әмди, бу чәкләнгән қанунсиз буюмни сақлаш, дегән қанунға хилап әмди. Буни тапшурувәтсиңиз, мәйли қайси мәқсәт, қайси муддиада сақлиған болуң буни, тапшурувәтсиңиз мәсилә сүрүштә қилинмайду. Әмма лекин, биз берип тепивалсақ, мәсилә сүрүштә қилиниду униңға. Лекин һели һәмму қандақ болар, дейиш әмәс, һели һәмму келип мәсилини тапшурса болиду.

Мухбир: пүтүн йәрни тәкшүрүватамсиләр һазир, аилиләргә кирип?

Нөвәтчи сақчи: вай пүтүн йәрдиғу. Пүтүн гума наһийәсидә уқтуруш барғу, һазир. Һәә, ашундақ болуватиду. Әмди аилә иҗариси қилғач, өйләрни бир қатар тәкшүрүп меңиватиду.

Лекин гума наһийәсидики йәнә бир мәсул сақчи хадими аилиләргә қораллиқ бастуруп кирип ахтуруш елип бериватқанлиқини рәт қилди. Униң илгири сүрүшичә, сақчи, диний башқуруш комитети вә кәнт бирләшмә хизмәт гурупписи аилиләргә кирип, “қанунсиз диний китаб вә буюмлар” ни йиғивалмақтикән.

Сақчи башлиқи: бу бизниңки ашу җинайәтниң характеригә қарап немә қилидиған гәп. Мәсилән, қанунсиз маддий буюмларни йиғивалсақ, буниңдин кейин сақлимаслиққа, өзидики мәсилини тапшурди, дәп тәрбийә берип, шу бойичә кәчүрүм қилсақ болиду.

Мухбир: бирақ, өйму -өй кирип ахтуруветипсиләр, қанунсиз буюм сақлидиңму-сақлимидуңму, немә бар‏-немә йоқ өйүңдә дәп. Бу бәк һәддидин ашурувәткәнлик әмәсма?

Сақчи башлиқи: мәнчә һәддидин ашқанлиқ әмәс. Өйгә киридиғанлар мәсилән, хизмәт гурупписиму һөддигә алған аилиләрни тәкшүрүп, сөһбәтлишип кетип бариду. Мәсчит башқуруш комитети дәймиз кәнтләрдики, кәнт комитети сақчилар билән һәммимиз тәкшүрүп, һазир муқимлиқ сақлаш, әбәдий әминлик болғандин кейин ашундақ қиливатимиз.

Мухбир: ашундақ қилсаңлар өйидә бар нәрсини бәргәнләр чиқтиму, мәсилән, диний китаб, җилбап, һиҗап вә шуниңға охшаш нәрсиләрни?

Сақчи башлиқи: бәргәнләр бар. Мушундақ, мушундақ китаблар барти, биздә, бир көрүп берәмсиләр, биз уқалмай йүргән. Қанунсиз китаблар бармикән-йоқмикән, дәп өйидики китабларни елип чиқип бәргәнләр болди. Уларниң ичидики мәсилән, нәшри ениқ әмәс қанунсиз китабларни, бизгә һөкүмәт тарқитип бәргән чәкләнгән китабларни, шу китабларни еливалдуқ. Қанунлуқ болған китабларға биз 'тәкшүрүлди' дегән тамға бар, бихәтәр болсун, дәп шуни бесип бәрдуқ. Китабханида китаб сетивалса тамға бесип беридиғу, шуниңға охшаш. Қанунсизлирини тизимлап паланидин мунчилик қанунсиз китаб йиғивелинди. “сиз мундақ китабларни оқусиңиз болмайду, маву китабларни оқуң” дәп тәрбийә берип, шундақ кетип баримиз.

Мухбир: у, силәрдә қандақ китаблар қанунлуқ, қандақ китаблар қанунсиз болиду?

Сақчи башлиқи: бизниң маву мәсчит башқуруш комитети билән дин бирликсәп ишханисидин тарқитип бәргән 156 хил китабниң сани бар бесилған. Бурунму һөкүмәт тәрипидин мәсилән, 90‏-йили, 80-йили нәшр қилип тартилған китаблар бар. Арисида бәзи гәп сөзләр қистурулуп қалған китаблар бар. Йәнә бәзи нәшри бар‏-нәшри йоқ, дегәндәк китаблар, йәнә бәзи китаблар бар қанунсиз басқан, ашундақ китаблар дәймиз. Йәнә бурун яймичилар сатқанлири бар, шуларниму йиғивалдуқ. Бәзәнләр өйдин елип бәрди, бәзәнләр кәнт комитетиға әкелип бәрди.

Мухбир: бу 156 хил китабни наһийәлик ислам җәмийити чиқирип бәрдиму, қанунсиз дәп?

Сақчи башлиқи: яқ, бу қанунлуқ дәп чиқирип бәргини. Маву һелиқи диний китабларниң ичидики мәсилән, қурани кәрим, бир немә луғәт, шерин булақ буларни дәймиз. Асасән маву диний китабларниң 156 хил түри қанунлуқ, буниң сиртидики китаблар қанунсиз, дәп тарқитип бәргән бир материял бар.

Бирақ хитай даирилириниң “3 қанунсиз, бир буюм”ни тапшуруш һәққидики уқтуруши илгири кишилик һоқуқ паалийәтчилириниң вә бәзи хитай өктичилириниң тәнқидигә учриған. Америкида турушлуқ атақлиқ хитай өктичи вей җиңшиң бу уқтурушни “кишиләрниң шәхси турмушиға қилинған мудахилә” дәп тәнқидлигән иди.

Хитайниң хотәндики биңтүәнигә қарашлиқ мәлум полкиниң бир хитай пуқраси дүшәнбә күни мухбиримизға сөһбәт елан қилип, уйғурларниң қаршилиқини хитайниң сиясити пәйда қиливатқанлиқини билдүрди. Униң илгири сүрүшичә, хитайниң муқимлиқ тәдбири уйғурларниң турмуш тәртипини қалаймиқанлаштурувәткән.

У мундақ дәйду: “сән уларниң турмуш тәртипини қалаймиқанлаштурувәттиң. Мән уйғурлар һәққидә бир мисал елип берәй, улар һәр дүшәнбә кәнткә берип йиғинға қатнишиду. Шәнбә күни йиғин ачиду. Һәр 3 күндә, һәр икки күндә бир йиғинға қатнишиду. Биз һечқандақ бир контрол болмисун, демәймиз. Әмма контролниң бир чеки болиду. Сән униң һәммә нәрсисигә арилишивалсаң, уйғурларму турмуш кәчүрүши керәкқу! улар дөләт, компартийәниң йөләш сияситини рәт қилмидиғу. Рәис ши җинпиң дедиғу, оттура вә чоң көләмлик деһқанчилиқни қоллаш керәк, дәп. Уйғурлар ши җинпиңниң бу сөзлирини қоллайду. Бирақ төвәндикиләрниң иш беҗириши охшимайватиду. Мәйли хитай болсун, мәйли уйғур болсун, әгәр сән уларниң турмушини паракәндә қилсаң, мәсилән, бир аилини алайли, аилиниң башлиқиға һәр күни мундақ қил, ундақ қил, дәп униң көзигә киривалсаң, сән униң күндилик турмуш тәртипигә тәсир қилисән. Уму буни қобул қилалмайду. Шуниң билән у хаишиға мухалип бәзи ишларни қилип қойиду.”

Даириләрниң бу йил 3‏-айда елан қилған “3 қанунсиз, бир буюм” һәққидики уқтурушида, “қанунсиз диний нәшрият, қанунсиз дин тарқитиш, қанунсиз диний паалийәт” ни өз ичигә алған “3 қанунсиз” ни, гүңгүрт, амуней нетрат, ория қатарлиқ йеза игилик дорилирини, патилдақ, сәрәңгә, газ туңи қатарлиқ әшяларни, пичақ, кәкә, қиңрақ, қилич, тизгинәклик әсвабларни, ай юлтуз, һалал-һарам бәлгиси чүшүрүлгән гиләм, календар, чинә-қача қатарлиқ буюмларни, ниқаблиқ кийим-кечәкләрни өз ичигә алған аталмиш “диний әсәбийлик” түсидики “бир буюм”ни тапшуруш тәләп қилинған иди.