Da'iriler xitay bilen nikahlinish teshebbusini Uyghurlardin bashqa milletlergimu terghib qilishni kücheytken

Muxbirimiz gülchéhre
2018.01.22
uyghur-xitay-toylishish.jpg Aynurgül bilen tyen changshingning toy murasimidin körünüsh.
Social Media

2014-Yili 8-ayning 25-küni cherchen nahiyelik partkom we xelq hökümiti “Uyghur we xenzu ikki millettin nikahlan'ghan a'ililerni righbetlendürüsh charisi” élan qilip, ulargha 10 ming yüendin mukapat béridighanliqini élan qilghan idi. Xitay kompartiyesi Uyghur élida hakimiyet yürgüzgen 65 yildin buyan tunji qétim hökümet höjjiti süpitide otturigha chiqqan bu sinaq xaraktérlik “Chare” bilen, Uyghur-xitay ikki millettin toylashqan a'ililerni bes-beste teshwiq qilishqa bashlighan.

Tarixiy matériyallarda körsitilishiche, Uyghurlar bilen xitaylar arisidiki nikahlinish mesilisi burundinla Uyghurlarning qarshiliqigha uchrap kelgen nazuk mesile bolup, hetta Uyghurlarning tarixta, yeni 1944‏-yilidiki milliy azadliq herikiti netijiside qurghan sherqi türkistan jumhuriyiti bilen gomindang hökümiti arisida 1946-yilning aldinqi yérimida “11 Maddiliq bitim” imzalan'ghandimu Uyghurlarning qattiq telipi bilen “Bétim” boyiche xitaylarning yerlik musulman ayalliri bilen toylishishi qet'iy cheklen'gen idi.

1949-Yili xitay kompartiyesi Uyghur élini kontrol qilghandin kéyin, rayondiki milletler we diniy mesilining intayin sezgür mesile ikenlikini közde tutup, xitaylarning Uyghur we bashqa yerlik musulmanlar bilen toylishishini teshebbus qilmighan. 1957-Yili Uyghur aptonom rayonluq partkom milletler ara toylishish heqqide chiqarghan qararida “Xenzu er kadirlarning yerlik her millettin bolghan qizlar bilen toylishishi cheklinidu” dep békitilgen.

1983-Yiligha kelgende Uyghur aptonom rayoni da'iriliri xitaylarning Uyghur we bashqa yerlik milletler bilen toylishish mesilisige yenila éhtiyat bilen mu'amile qilghan. Yeni bu heqtiki höjjetlerde mundaq déyilgen: “Uyghurlar bilen xenzularning öz-ara toylishish mesilisige nöwette gerche qanuniy jehettin yol qoyulghan bolsimu, emma emeliy ijra qilishta éhtiyatchan bolush kérek.”

Nöwette chén chüen'go Uyghur aptonom rayonigha partkom sékrétari bolup kelgendin buyan atalmish “Qoshmaq tughqan siyasiti” ni küchep yolgha qoyup, rayondiki Uyghurlar bilen xitaylarning munasiwitini yumshitishqa, hetta ularni tughqanlashturup, milliy we diniy perqlerni yoq qilishqa urunuwatqanliqi melum. Bügünki künlerde, xitay da'irilirining, ilgiriki éhtiyat tedbirlirining pütünley eksiche, Uyghur we bashqa milletlerni xitay bilen toy qilishqa ashkara righbetlendürüp, buni Uyghur élining ebediy eminlikining asasini chingitish dep teshwiq qiliwatqanliqi közetküchilerning diqqitini tartmaqta.

Inkaslardin ashkarilinishiche, chén chüen'go tibette partkom sékrétarliq wezipisini atqurghanda xitaylar bilen tibetlerning toy qilishini ilgiri sürüsh toghrisida siyasetlerni kücheytip élip barghan we netije körgen iken. U Uyghur élige kelgendin kéyin, tibette qollan'ghan bir qisim siyasetlirini Uyghur élidimu qollinishqa bashlighan, bolupmu Uyghur élidiki milletlerning öz-ara toylishishini ilgiri sürüshni we teshwiqatini muhim xizmet qatarida tutushqa bashlighanliqi melum.

Radi'omizgha bir qazaq ziyaliysining inkas qilishigha qarighanda, u könes nahiyeside xitay bilen toylashqan bir qazaq qizning “Milletler ittipaqliqi nemunichisi” dep teshwiq qiliniwatqanliqining qazaqistanda yashawatqan qazaqlarda ghulghula qozghawatqanliqini bildürdi.

Qazaqistanda yashawatqan bolsimu yenila xitayning tehditidin endishe qilidighanliqi üchün nam-sheripini ashkarilimasliq sherti bilen pikirini otturigha qoyghan bu qazaq ziyaliysining déyishiche, bezi qazaqlar torda hetta xitayning ichkiride échilghan shinjang toluq ottura siniplirigha apirilghan Uyghur we qazaq qizlargha fiz'i'ologiye dersini ayrim bérish bahaniside, da'irilerning bu qizlarni oqush püttürgendin kéyin xitayda qélish we xitaylar bilen a'ile qurushqa righbetlendürüsh terbiyesi élip barghanliqinimu pash qilghanliqini bildürdi. Uning étishiche, nöwette xitaylar qazaqlarning xitaylar bilen toylishish nisbitini bir mingning ichide 25 dep körsitilgen bolsimu, emeliyette uningdin köp dep perez qilinmaqta, ilgiri qazaqlarni xitay bilen toylishishtin birinchi bolup milliy roh, ikkinchi, diniy étiqad tosup kelgen bolsa nöwette ménge yuyush siyasetlirining tesiride qazaqlardiki milliy roh we diniy étiqadning suslishishigha egiship xitay bilen toy qilish adettikidek bir ishqa aylan'ghan.

Bu qazaq ziyaliysi, nöwette qazaq ziyaliylarning xitayning yéqindin buyan Uyghur élidiki milletlerning öz-ara qoshulup kétishini yaki millet halqighan toylishishni küchep teshebbus qiliwatqanliqini, hetta bu xil a'ililerni siyasiy we iqtisadiy jehettin righbetlendürüsh tedbirlirini qazaqlarni pütün millet süpide asimilatsiye qilishtiki "yumshaq tehdit"dep endishe qiliwatqanliqini bildürdi.

Bu qazaq ziyaliysi yene Uyghurlar ichide xitay bilen toy qilghanlarning pewqul'adde az bolushining asasliq amilini Uyghurlardiki küchlük diniy étiqad dep qaraydighanliqini, shunga xitay da'iriliriningmu Uyghurlarni diniy étiqad jehettin basturushni kücheytiwatidu dep qaraydighanliqini otturigha qoydi.

Derweqe bu qazaq ziyaliysi éytqandek xitaylar bilen toy qilghan az sanliq milletler ichide Uyghurlarning eng töwen nisbetni igileydighanliqi xitay hökümiti özining metbu'atliridimu étirap qilin'ghan. Yeni, xitay nopus we pilanliq tughut mutexessisliri yillardin buyan Uyghur élining jenubida mexsus Uyghurlar bilen xitaylarning toylishish nisbiti heqqide tekshürüsh élip barghan. 2014-Yili 2-séntebir, “Junggodiki milletler we dinlar” torida, shinjang ijtima'iy penler akadémiyesining mudiri li shawsha “Jenubiy shinjang yézilirida Uyghur bilen xenzularning nikahlinishni tekshürüshtin tehlil” namliq tekshürüsh doklatini élan qilghan bolup, uningda “Uyghurlar bilen xenzular shinjangdiki nopusi eng köp millet, ular aptonom rayonning sheher, yézilirida arilash olturaqlashqan bolsimu, biraq nöwette shinjangda Uyghur bilen xenzuning nikahlinish sani birqeder az, 2000-yili 5-qétimliq nopus tekshürüshke asaslan'ghanda, memlikitimizdiki 56 millet ichide Uyghurlarning bashqa millet bilen nikahlinish nisbiti eng töwen bolup 1.50% Bolghan, buning ichide erler 0.996% Ni, ayallar 0.994% Ni igiligen” dep körsitilgen idi.

Chén chwen'go Uyghur aptonom rayonigha partkom sékrétari bolup kelgendin buyanqi Uyghur diyarining nöwettiki weziyitige qarighanda, rayondiki 1 milyon 100 mingdin artuq kadir, ishchi-xizmetchi 1 milyon 600 mingdin artuq her millet amma bilen qoshmaqliship tughqan bolghan. “Milletler ittipaqliship bir a'ile kishiliridek bolush” pa'aliyiti Uyghur élida omumyüzlük élip bérilmaqta, Uyghur-xitay ikki millettin toylashqan a'ililer xitay hökümet taratqulirining teshwiqat obyéktigha aylanmaqta, “Üch ayrilalmasliq” idiyesini emeliyi'etke aylandurush telep qilinmaqta. Xitay da'iriliri chiqarghan “Diniy esebiylik ipadiliri” heqqidiki inkaslardin melum bolushiche, xitaylar bilen nikahlishishqa qarshi chiqqanliq bügünki künde “Esebiylikke qarshi turush qanuni” diki esebiylikning ipadisining biri. Bu hem “Ikki yüzlimichi” lerge qarshi turushtiki küresh nishanigha aylan'ghan.

Amérikidiki Uyghur közetküchilerdin, amérika Uyghur birlikining re'isi ilshat hesen ependining qarishiche, xitay hökümiti Uyghur-xitay otturisidiki bu xil az sanda körülidighan toylishish hadisisini qanche teshwiq qilsimu, buning Uyghur élini idare qilish we Uyghurlarni assimilyatsiye qilishni ilgiri sürüsh tedbirliri ikenlikini xelq chüshinip yetken. Eng muhim amil Uyghurlardiki milliy rohi we milliy irade aldida, xitay da'irilirining bu xil ikki milletti nikahlinishqa righbetlendürüsh we uninggha naraziliq pikirlirini ipadiligenlerni jazalash chare-tedbirliri hergizmu kütkinidek netije hasil qilalmaydiken.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.