Хитай юмтал содигири ло: “шинҗаңниң вәзийитидин үркүп чәтәлгә чиқивалдим”

Мухбиримиз гүлчеһрә
2019.01.30
herbiy-manewir-basturush-saqchi.jpg Уйғур районида, терроризмға қарши қәсәмяд бәргән сақчи вә һәрбийләрдин тәркиб тапқан 10 миң хитай қораллиқ күчлириниң бир қисми. 2017-Йили 27-феврал, хотән.
AFP

Бир ай илгири хитайниң шенҗен шәһиридин германийәгә кәлгән ло әпәнди радиомиз билән алақилишип, уйғур елиниң вәзийити һәққидә аңлиғанлири вә һес қилғанлирини аңлиғучилиримиз билән ортақлишиш арзусида икәнликини билдүрди.

Мухбиримизниң зияритини қобул қилған ло әпәнди өзиниң өткән айниң ахири хитайдики юмтал буюмлири содисини ташлап кетишигә йеқинқи айларда уйғур елидики дост вә шериклириниң йоқап кетиши вә хитай һөкүмитиниң уйғурларға йүргүзүватқан қәбиһ сиясәтлиридин қаттиқ күчигәнлики сәвәб болғанлиқини ейтти.

Ло әпәнди әсли шенҗен шәһиридин болуп, узун йиллардин юмтал ширкити ечип сода қилиш җәрянида уйғур елидики херидарлири вә шериклири билән яхши мунасивәт бағлап кәлгән. Шуңа у гәрчә уйғур дияриға биваситә берип бақмиған болсиму, уйғур ели вә у җайдики кишиләрни чүшиниш пурситигә еришкән икән. Биз униң билән сөһбәт өткүздуқ.

Мухбир: биз билән алақиләшкиниңиз үчүн рәһмәт, ло әпәнди бизгә уйғур ели вәзийити һәққидә сөзләп беришкә сизни немә үндиди?

Җаваб: мән гәрчә уйғур болмисамму мәнму хитай коммунист һөкүмитиниң нурғун қетим паракәндичилики вә бастурушлириға учриған бири. Мән торларда хитай коммунист һөкүмитиниң наһәқ сиясәт вә қанун системилири шундақла инсан һәқлири дәпсәндичиликлири һәққидә көз қарашлиримни ипадиләп инкас қайтурғиним үчүн нурғун қетим сақчиларниң сорақ вә паракәндичилик селишиға учрап кәлгән. Әслидила хитай коммунист һөкүмитигә наразилиқим күчлүк әмма йеқиндин буян һөкүмәтниң иҗтимаий таратқуларға қаратқан күчлүк контроллуқ системиси сәвәблик бу қарашлиримни ипадиләшкиму амалсиз қалдим. Хитай коммунист һөкүмитиниң 3 милйондәк уйғурни җаза лагерлириға қамап бастуруш елип бериватқанлиқидин хәвәр тепип толиму ғәзипим кәлди. Бу бәк еғир бир вәзийәт. Мениң шинҗаңлиқ достлиримдин аңлиған учурларға қариғанда, лагерға қамалғанлар бир милйон әмәс униң көп, 3 милйон һәтта униңдинму ешиши мумкин. Чүнки тутуш һазирму давамлишиватиду”.

Соал: сизниңму достлириңиз яки херидарлириңиз ичидә лагерға елип кетилгәнләр барму?

Җаваб: һазирчә бириниң лагерда икәнлики ениқ билимән, ву фамилилик бир достумниң аяли әвәткән учурға қариғанда униң ери торларда һөкүмәтни тәнқид қилип инкасларни язғини үчүн 2017-йили-9 айдин башлап лагерға елип кетилгәндин буян из-дерики болмиған.

Мухбир: у уйғурму?

Җаваб: яқ у хитай, әгәр уйғур болса тәқдири техиму ечинишлиқ болуши мумкин.

Мухбир: ундақта силәр торларда алақиләшкәндә уйғурларниң лагерға қамалғанлиқи һәққидиму сөзлишәләмсиләр?

Җаваб: яқ! һазир һәргиз мумкин әмәс, мән учур қилған достумниң аялидин шинҗаңда немә болуватқанлиқи, лагерлар һәққидә соридим, у қорқуп җаваб берәлмәйдиғанлиқини, бу һәқтә гәп қилса өзиниңму еғир ақивәткә қалидиғанлиқини ейтип униңдин кейин мән билән алақисини үзди.

Мухбир: қени сизни аңлайли уйғур дияри вә уйғурлар һәққидә немиләр билисиз?

Җаваб: дәсләп мениң шинҗаңни тонушум торлардики шинҗаңниң гүзәл мәнзирилири билән башланған. Тордики шинҗаң тонуштурулған сүрәтлик һөҗҗәтләрдин шинҗаңниң пәрқлиқ алаһидиликлири, болупму гүзәл мәнзириси, бипаян земиниға һәйран қалған идим. Кейинчә шинҗаңдин кәлгән хитай вә уйғур херидарлирим арқилиқ бу җайни техиму чоңқур чүшиниш пурсити болди, шенҗендики уйғур ашханилириға берип тамақ йәйдиған адәт йетилдүрдүм. Чүнки уйғурлар адәмни алдимайду, тамақлириға паскина лаяқәтсиз майларни ишләтмәйду наһайити ишәнчлик. Адәмлири интайин мәрд, түз вә садда, очуқ көңүл.

Мухбир: шенҗенда һазирму бу уйғурлар барму?

Җаваб: мәсилә шу йәрдә, өткән йилдин башлап дәсләп мениң шинҗаңлиқ херидарлирим азлиди, андин уйғурлар пәқәтла йоқап кәтти, уйғурлар ачқан ашханилар тақилип башқилар ечилди. Һәтта кочида давамлиқ учрап туридиған қуруқ мевә сатидиған, ушшақ тиҗарәт қиливатқан уйғурларниму пәқәтла учратқили болмайдиған болуп кәтти. Шуниң билән мән нормалсизлиқни сәздим вә шинҗаң һәққидә учурларни издидим әпсуслинарлиқи хитайдики торлардин хәвәрләрдин шинҗаңниң вәзийити һәққидә учур тапқили болмайду, һәтта бу һәқтә шинҗаңлиқ достлардин сорисиңизму һечким қорқуп җаваб бәрмәйду. Ахири мән компютер техникисини яхши билидиған болғачқа, там атлап чәтәлниң хәвәрлиридин учур издәшкә башлидим. Уйғурларниң кәң көләмдә тутқун қилинип лагерларға қамалғанлиқи һәққидики хәвәрләрдин чөчүп кәттим, чүнки хитай һөкүмити лагер дегән гәпни чиқирип бақмиған. Пәқәт тәшвиқатлардин аңлайдиғинимиз, шинҗаңда кәспий тәрбийәләш елип бериливатқанлиқиға даир хәвәрләр.

Мухбир: сиз чәтәлгә чиқип кетишиңизгә уйғур елиниң вәзийитидин чөчүп кәткәнликиңизни қәйт қилдиңиз, лагерларға асасән уйғур вә башқа йәрлик мусулман милләтләрниң қамалғанлиқи мәлум. Униң үстигә хитай уйғур елигә болупму уйғурларға пәрқлиқ сиясәт қоллиниватиду, ичкиридә лагерму йоқ, ундақта сизниң өзиңизниң тәқдиридин әндишә қилишиңизға мушула сәвәб болаламду?

Җаваб: хитай коммунист һөкүмити уйғурларға қоллиниватқан кәң көләмлик бастуруш сияситини мәмликәт миқясида қилмайду дейәлмәймиз. Чүнки хитай җәмийитидә һәқсизлик адаләтсизлик еғир әлвәттә наразилиқму күчлүк, хитай коммунист һөкүмити һазирчә уйғурларни бастурғандәк у дәриҗидә еғир зулум қилалмисиму, өзигә қаршилиқ қилғучиларни охшаш бастуриду. Мениңчә хитай коммунист һөкүмити уйғур диярини тәҗрибә мәйдани қиливатса керәк дәп ойлаймән.

Мухбир: бундақ дейишиңиздә ичкиридиму уйғур елигә йүргүзгән сиясәтләрниң шәпилири көрүлүватамду?

Җаваб: шундақ мән чиқип кетишниң алдида җалифу дегән чоң талла базириға барған идим. Пичақларни мәхсус қулуплуқ ишкапқа селип қойғанлиқи һәмдә кимликиңиз арқилиқла сетивалалайсиз дәп йезип қоюлғанлиқини көрдүм. Илгири шинҗаңлиқ достлиримиздин шинҗаңда пичақларғиму код бәлгиләп қоюпту. Кишиләр халиғанчә пичақму сетивалалмайдикән. Пичақлар зәнҗирләп қоюлидикән дегән ғәлитә ишларни аңлиған идуқ. Бу әмди бизгиму келидикәндә дәп ойлидим. Униңдин башқа шинҗаңда йүргүзүлүватқан, кишиләрниң янфонлирини тәкшүрүш, йүз тонуш системиси дегәндәк рәқәмлик көзитиш системиси ичкириләрдиму йолға қоюлушқа башлиди. Бу хил өзгиришләр мени үркүтти. Шуңа мән қечип кәлдим.

Вақит мунасивити билән ло әпәнди билән өткүзгән сөһбитимиз бүгүн мушу йәргә қәдәр болсун. Кейинки аңлитишимизда ло әпәнди хитай һөкүмитиниң уйғурларға йүргүзүватқан сиясәтлири вә лагер мәсилисигә қарита хитайларниң немә ойлайдиғанлиқи вә өзниң анализини оттуриға қойиду.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.