Tibet ayal yazghuchisi wo'ésérning Uyghur diyari heqqidiki eslimisi

Muxbirimiz méhriban
2018.08.13
Tsering-Woeser-woiser-tibet-yazghuchi-305.jpg Tibet yazghuchisi wo'isér. 2009-Yili 8-mart.
AFP

Uyghur bazarliri

Tonulghan tibet yazghuchisi wo'ésér xanim bu yil 6-aydin bashlap “Erkin asiya radiyosi” xitay bölümide özining 2003-yili séntebirde éri wang lishyung ependi bilen bille Uyghur diyarining jenubigha qilghan 13 künlük seper xatirisini élan qilishqa bashlighan idi.

Wo'ésér xanim 2003-yil öktebir yézilghan seper xatirisini aridin 15 yil ötkende, yeni Uyghur weziyiti keskinleshken bir weziyette élan qilinishidiki seweb heqqide ayrim chüshendürüsh bermigen.

Emma u mezkur seper xatirisining her bir qismigha oxshimighan jaylardiki Uyghur balilirining foto resimlirini kirishtürgen. U resimlerge bergen izahatida “Yéqindin buyan shinjang heqqide anglighan her xil xewerler, manga 2003-yili küz peslide özüm seperde bolghan jaylarni esletti. Turpan, kériye, xoten, qaraqash, qaghiliq, yeken, yéngisar, qeshqer, maralbéshi, bay, kucha, chaqiliq qatarliq jaylardin tartilghan ashu kona resimlerni qayta körüp chiqtim. Mende untulmas xatirilerni qaldurghan qeshqer kona shehiridiki omaq, güzel sebiyler hazir alliqachan qiran yigitler bolup yétildi, emma ular amanmidu?” dégen qurlarni yazghan. Maqalining béshidila özining xitaydiki bir tibet yazghuchisi bolush süpiti bilen xitay hökümranliqi astidiki Uyghurlar weziyitige bolghan hésdashliqini ipadiligen.

Sayahet xatirisining “Uyghur bazarliri” dep mawzu qoyulghan bu qismigha aptor qeshqer kona sheher kochisida éshek harwisida bazargha mangghan Uyghur baqqal we derwaza aldida uninggha qarap turghan Uyghur balisining foto resimini kirishtürgen. Yazghuchi wo'ésér bu resimgimu aldinqi resimlerdikige oxshash izahatni bergendin bashqa “Resimdikisi eyni yili men süretke tartqan bala, Uyghur baqqal we kona sheherdiki mehelle, emma ashu bala we men barghan ashu kona sheher hazirmu amanmidu?!” dégen sözlerni qoshup qoyghan.

Wo'ésér xanim ziyaret xatirisining “Uyghur bazarliri” heqqidiki bu qismida xotenning kériye nahiyesi we xoten shehiridiki qashtéshi baziri, qeshqerning maralbéshi nahiyesidiki bazarlarni körgendin kéyinki tesiratini bayan qilip, Uyghurlardiki “Bazar” uqumining Uyghur hayatining we Uyghur medeniyitining muhim bir parchisi ikenlikini bildüridu.

“Biz kériyede bazar arilashqa muyesser bolduq. ‛bazar‚ sözi Uyghur tilida soda qilidighan jayni ipadileydiken. Kéyin xotendiki bazargha we maralbéshidiki bazarlargha barduq. Bu yerning muhitigha pishshiq bolghan seperdishimiz daniyarning terjimanliqi we chüshendürüshi bilen Uyghur bazarlirining xuddi lasadiki palang kochisi qatarliq jaylardiki soda merkezlirige oxshashla bu milletning, yeni Uyghurlarning kündilik turmush aditining eng muhim bir terkibi qismi ikenlikini tonup yettim.”

Aptor yene Uyghur diyaridiki bazarlarni arilash jeryanida bu yerdiki awam xelqning uninggha lasa bazarliridiki öz qérindashliri bolghan tibetlerni esletkenliki bayan qilip mundaq yazidu. “Shinjangdiki bazarlarda hemme néme tépilidiken. Xuddi lasa shehiridiki palang kochisida kiyim-kéchektin tartip, yémek-ichmekkiche kündilik turmushqa lazim hemme nerse sétilghinidek, bu yerdin siz özingizge kéreklik herqandaq nersini sétiwalalaysiz. Uyghur bazarliri köpligen türlerge bölinidiken. Bazarlarda méwe-chéwe, dora-dermektin ashpuzullarghiche, Uyghurlarning turalghu jaylirigha lazimliq gilem- palas kigizlerdin tartip doppa-tumaq, kiyim-kécheklergiche, misker, tömürchi, kulalchilardin qashtéshi, altun-kümüshlerde ayallarning chirayliq zibuzinnetlirini yasaydighan zergerlergiche hemme kesip ehlini köridikensiz. Uyghur bazarliridiki bu xil renggareng bazar medeniyiti méni özige mehliya qiliwalghan idi.”

Wo'ésér xanim yene daniyarning chüshendürüshi arqiliq Uyghurlardiki “Bazar” atalghusi arqiliq xitay kompartiyesi hökümranliqining herqaysi dewrliride Uyghurlar bashtin kechürgen tarixiy qismetlerdimu xewerdar bolghanliqini bayan qilghan.

U mundaq yazidu: “Daniyarning manga chüshendürüshiche, ‛qarangghu bazar‚ 70-yillarda köp ishitilgen atalghu iken. U chaghlarda pütün junggoda shexslerning yekke igiliki qattiq cheklen'gen, yémek-ichmektin kündilik turmush buyumlirighiche hemme nerse üchün hökümet norma békitip bélet tarqitilghan bu mezgilde Uyghurlar öz éhtiyajliq nersilerni ashu ‛qarangghu bazarlar‚ din oghriliqche sétiwalidiken. ‛shanggang baziri‚ dégen atalghu 80-yillarning béshida qeshqer qatarliq sheherlerde barliqqa kelgen bolup, daniyarning bildürüshiche, bu atalghu islahat-échiwétish yolgha qoyulghan deslepki mezgillerdiki Uyghur bazarlirining awat menzirisi we Uyghurlarning bayashat turmushqa bolghan intilishini ipadileydighan simwolluq sözge aylan'ghan iken.”

Wo'ésér xanim Uyghur bazarliri heqqidiki bu eslimiside yene özining bir tibet bolush süpiti bilen sayahet xatirisining aldinqi qisimlirida ipadiliginidek, Uyghurlar bilen tibetlerning xitay kommunist hökümitining hökümranliqi dewride bashtin kechürgen oxshash qismetliri we teqdiridiki ortaq nuqtilarni baghlashqa tiriship, tibetler bilen teqdirdash bolghan Uyghurlargha öz hésdashliqi we muhebbitini ipadiligen.

“Peqet bazarlardila sansizlighan Uyghurlarni köreleysiz. Bu yerde siz béshigha doppa, uchisigha chapan kiygen Uyghur erlirini, yaghliq chigip, uzun könglek kiygen Uyghur ayallirini körisiz. Qap-qara qashlirigha osma qoyghan Uyghur qizliri manga shu qeder chirayliq körün'gen bolsa, yüzige chümbel artiwalghan Uyghur ayalliri yéqinlashqili bolmaydighan derijide shu qeder sirliq we séhirlik tuyghularni béretti. Bu bazarda yene saqalliri ap'aq aqarghan, aghzida chishi qalmighan, emma ikki mengzi qizirip turidighan shu qeder saghlam Uyghur bowaylirining merwayittek yaltiraq kishmish üzümlerni sétiwatqanliqini kördüm. Baqqallar harwilardiki méwilerni yéngi bilenla sürtüwétip yéyish üchün sizge uzitatti. Daniyar manga yaymisigha her xil botulkilarni yighiwalghan kartonlardiki séhirgerlerni eslitidighan bir bowayni körsitip, ‛kördingizmu, uning aldidiki kichik botulkidiki soyuqluqlar Uyghur tébabet doriliri déyilidu, bu dorilar xuddi silerning tibetlerning dorilirigha oxshashla yerlik dorilar‚ déginide men foto apparatim bilen bu yéqimliq bowayni süretke tartiwaldim. Uning méhriban chirayi manga lasadiki bowaylarni, öz qérindashlirimni esletti. . .”

Wo'érsér xanim “Uyghur bazarliri” dep mawzu qoyulghan seper xatirisining axirqi bölikide bazardiki yerlik Uyghurlarningmu uning qolidiki tibetche üzükke bolghan qiziqishini we Uyghurlarning özidin tibetler heqqide sorighan so'allirini bayan qilish arqiliq xitay hökümranliqi astida yashawatqan bu ikki millet xelqidiki ortaq kechmish we ortaq teqdirning ularni héssiyat jehettin bir-birige baghlighan asasiy seweb ikenlikini bildürgen.

“Bazardiki Uyghurlar qolumdiki anamdin qalghan tewerrük üzükümge tolimu qiziqti. Ular mendin ‛qolingizdiki yéshil héqiq üzük bek chirayliq we özgiche iken, uni nedin sétiwaldingiz? lasadiki palang baziridin aldingizmu? palang baziri shizangning lasa shehiride didingizmu? he, siz dégen u jayni biz bilimiz. U yer tibetning paytextighu?. . . ‚ dégendek so'allarni sorighinida men tolimu hayajanlandim. Men ulargha yurtumning xitayche shizang dégen nami bolsimu, emma bu Uyghurlar méning yurtumning in'glizche ‛tibet‚ dégen namini bilidiken! men junggoning bashqa héchqandaq jayida yurtum heqqide bundaq so'allarni anglimighan idim. Ularning bu sözliri manga ularning rohiyitidiki bizge bolghan yéqinliqni dostluqni we oxshash teqdirni téximu hés qildurdi!”

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.