2017-Yilida Uyghurlarning béshigha kelgen külpetler (3)

Muxbirimiz méhriban
2017.12.04
kocha-charlash-qoralliq-saqchi-herbiy-qeshqer.jpg Kocha charlawatqan qoralliq eskerler. 2014-Yili 31-iyul, qeshqer.
AFP

Xelq'ara taratqularda chén chüen'go Uyghur aptonom rayonigha kelgendin buyan yolgha qoyghan bir qatar basturush siyasetlirining Uyghur diyarini bir “Saqchi döliti” we “Üsti ochuq türme” ge aylandurghanliqi ilgiri sürülmekte. Bolupmu bu yil etiyazda bashlan'ghan xitay kompartiyisige sadaqitini ipadilesh, küresh yighinlirida özini tekshürüsh heriketliri shundaqla atalmish “Diniy esebiylik”, “Ikki yüzlimichilik” yaki chet'ellerde oquwatqan baliliri we uruq-tughqanliri seweblik “Terbiyelesh merkezliri” ge solan'ghan Uyghurlar mesilisi nöwette xelq'ara taratqularda muhim söz témisigha aylandi. Töwende 2017-yili 3-4 ay mezgilliride Uyghur diyarida yüz bergen weqeler heqqide radiyomiz igiligen melumatlarni eslitip ötimiz.

1. “Yépiq terbiyelesh merkezliri” ge solan'ghan Uyghurlar we jazalan'ghan yéza kadirliri

3-Aydin bashlap jay-jaylarda atalmish “Yépiq terbiyelesh merkezliri” qurulup, küresh yighinlirida özini tekshürgen Uyghur kadirlar we amma türküm-türkümlep “Terbiyelesh merkezliri” ge ewetildi.

3-Ay mezgilide xotenning guma nahiyiside 14-féwral yüz bergen “Guma pichaqliq hujumi” seweblik bir mehelle kishiliri 3 kün solap qoyulghan

3-Ayning 8-küni radiyomiz Uyghur bölimning ziyaritini qobul qilghan guma baziridiki bir aktip kompartiye ezasi guma pichaqliq hujumi yüz bergen küni hujumchilarning a'ile-tawabi'atliri bilen birlikte qolum-qoshnilirimu qétilip, bir mehelle kishilirining kent we saqchixanigha yighiwélin'ghanliqi, 3 kün'giche tutup turulghanliqi we tutulghanlarning arisida ayal we balilarningmu barliqini ashkarilidi.

3-Ayning 21-küni igiligen ehwallardin gumida ahaliler kündüzi noruz ötküzüp, kéchisi mesile tapshurghan. 150 Kishi mesilisini chala tapshurghanliqi üchün qamaqqa élin'ghanliqi melum boldi.

Muxbirimizning éniqlishiche, gumining choda, piyalma yézilirida 21-mart küni kündüzi noruz pa'aliyiti ötküzülgen, emma piyalma yézisida shu küni kechte mesile tapshurush yighini ötküzülüp, kishiler atalmish “Xataliq” lirini pash qilishqa qistalghan. Melum bolushiche, noruz katta ötküzülgen piyalima yézisida özini tekshürüshtin kéyin 150 che kishi mesilisini chala tapshurghanliqi üchün qamaqta élin'ghan.

Yeken tom'östengdiki 140 a'ililik bir mehellide 53 kishi qamalghan. Radiyomizning 24-aprél igiligen ehwalda yekennning tom'östeng yézisining 2-kent 4-mehellisidiki 140 a'ililik ahale ichide 53 neper kishining qamaqta ikenliki ashkarilandi.

2‏-Kent sékrétarining radiyomizgha bildürüshiche, öz kentide 35 kishi qanunsiz tebligh anglash bilen eyiblinip qamaqta élin'ghan. Bulardin 12 sige sot hökümi chiqqan. Hökümde bularning aldigha 10 yil, keynige 2 yérim yil qamaq jazasi bérilgen. Yuqiriqi 35 kishidin bashqa, yene wezipisiz diniy zatlardin 4 kishi atalmish terbiyelesh merkizige ewetilgen.

Bu keng-kölemlik tutqunda bezi a'ililerdin aka-ukilar, beziliridin er-ayal türmige tashlan'ghan, tutqunlarning chongi 62 yash, kichiki 20 yash. Bu ehwal bezi a'ililerni pütünley emgek küchidin ayrip tashlighan. Ata-anisiz qalghan balilar mezkur a'ilining uruq-tughqanlirigha bölüp bérilgen.

Xötende 97 neper yéza kadirining jazalinishigha alliqachan adetke aylinip bolghan milliy en'enilerni özining kündilik turmushida ipadiligenliki seweb bolushi taratqularda tenqid obyékti boldi.

“Xoten géziti” 10-aprél küni mexsus tepsiliy xewer bérip, 3-ayning axiri xotende échilghan kentlerde nuqtida turup ishlewatqan kadirlar xizmiti heqqidiki xulase yighinida 97 neper hökümet kadirining xizmet intizamigha xilap qilmishliri seweblik jazalan'ghanliqini xewer qildi. Xewerde 97 kadirning jazalinishigha bezi Uyghur kadirlarning alliqachan adetke aylinip bolghan milliy en'enilerni özining kündilik turmushida ipadiligenliki seweb bolghanliqi tilgha élin'ghan. Ulardin abdujélil isimlik kent sékrétari diniy zatlar we moysipitlar aldida tamaka chekmigenliki üchün “Meydani éniq emes” dégen jinayet artilip, kent sékrétarliq we kent bashliqliq wezipisidin qaldurulghan.

Eyni chaghda jazagha tartilghan salamet memtimin turushluq chaqa yézisidin ziyaritimizni qobul qilghan xitay kadir salamet memtiminning jazalinishigha 2016-yili küzdin bashlap xotende yolgha qoyulghan nikah-toy murasimliri we nezir chiragh pa'aliyetlirini birdek kent medeniyet merkizide yéza kadirlirining nazaritide ötküzüsh belgilimisige xilapliq qilghanliqi seweb bolghanliqini bildürgen idi.

Bu xitay kadir bayanida “Bulturdin bashlap pütkül xoten wilayitide nikah murasimi yéziliq hökümet belgiligen mulazimet merkizide awam aldida milliy kadirlarning nazariti astida élip bérilidu. Diniy-adetler bilen munasiwiti bar nikah, nezir qatarliq murasimlargha adette xizmet guruppimizdiki milliy kadirlar qatnishidu we nazaret qilidu. Salamet memtimin'ge oxshash xilapliq qilghuchilar elwette jazalanmaqta,” dégen idi.

Eyni chaghda taratqularning 97 neper kadirning jazalinish sewebi heqqidiki tenqidlerde “Xitay hökümitining barghanche radikallashqan siyasiti, xitay hökümiti bilen Uyghurlar otturisidiki eng axirqi halqini üzüp tashlaydu”, dep agahlandurulghan idi.

Uyghur diyarida jazalan'ghan hökümet kadirliri ichide oqutquchilarmu melum salmaqni igileydin bolup, 4-ayda éniqlighan ehwallardin 18-aprél ghulja shehiride töt neper oqutquchi “Siyasiy intizamgha éghir xilapliq qildi,” dégen jinayet bilen xizmitidin heydilip, qamaq jazasigha höküm qilin'ghanliqi melum boldi.

Ular ghulja sheherlik dadamtu yézisi “Xu'ada” mektipining edebiyat oqutquchisi abduréshit mutellip, ghulja sheherlik 12-ottura mektep oqutquchisi kéremjan exmet, ghulja shehiri bayanday baziri tyéchanggu bashlan'ghuch mektipining oqutquchisi mewlan memet, ghulja sheherlik 5-bashlan'ghuch mektepning oqutquchisi zeynure memetqurbanlar bolup, xitay da'iriliri dadamtu yézisidin tutulghan abduréshit mutellipni“Milliy öchmenlik, milliy kemsitish, diniy esebiylik idiyisini öz ichige alghan maqale élan qilish” bilen eyibligen we uni besh yilliq qamaq jazasigha höküm qilghan.

Qalghan oqutquchilarni “Térrorluq teshkilat pa'aliyetlirige qatnashmaqchi bolghan, qanunsiz dini matériyallarni tarqatqan we saqlighan,” dégen jinayetler bilen ayrim -ayrim halda ikki yilliq qamaq jazasigha höküm qilghan.

2. Obulqasim mettursunning “Ochuq xéti” we hökümet kadirlirining ipade bildürüsh dolquni

Ochuq xet” élan qilish Uyghur aptonom rayonidiki yuqiri derijilik emeldarlargha qeder kéngeygen

4-Ayning 1-küni kériye nahiye jay yézisining bashliqi obulqasim mettursunning “Uyghur qérindashlargha chaqiriq” namliq ochuq xéti “Shinjang géziti” de élan qilindi. Shundin buyan Uyghur diyarida asasiy qatlamlardin tartip aptonom rayondiki yuqiri derijilik organlarda ishlewatqan Uyghur kadirlargha qeder atalmish “Üch xil küch” lerge qarshi meydanini ipadilep xitay hökümitige sadaqitini bildürüsh dolquni dawamlashti.

Xitay taratquliridin “Shinjang géziti”, “Xelq tori”, “Tengritagh tori” qatarliqlarning aprél éyidin bashlan'ghan her künlük sehipiside “Bayriqim roshen halda ‛üch xil küch‚ ke qarshi qet'iy jeng élan qilimen” serlewhesi astida ochuq xetler élan qilinishqa bashlidi.

3. Chetellerlerde oquwatqan baliliri we uruq-tughqanliri seweblik tutqun qilin'ghan Uyghurlar

Radiyomiz igiligen ehwallardin 3-aydin bashlap chetellerlerde oquwatqan baliliri we'uruq-tuqqanliri seweblik tutqun qilin'ghan Uyghurlarlarning “Terbiyelesh merkezliri” ge solan'ghanliqigha a'it uchurlar köplep ashkarilandi.

3-Ayning 10-küni yopurgha nahiyesining yekshenbe bazarda 17 neper muhajir a'ilisi tutqun qilin'ghan. Melum bolushiche, yopurgha da'iriliri özliri ish-izlirini gumanliq dep qarighan 17 muhajirning a'ile-tawabi'atliridin 20 nechche kishini tutup soliwalghan. Da'iriler yene bu 17 neper muhajir heqqide “Eyibname” tarqitip, yézidiki ahalilerni ibret élish heqqide agahlandurghan.

Eyni chaghda muxbirimizning yerlikke qarita téléfon ziyariti dawamida 17 neper muhajir heqqide qara tizimlik turghuzulghanliqi, bu muhajirlardin bir nepirining dadisi we akisining 40 kündin béri yopurgha nahiyilik qamaqxanida tutup turuluwatqanliqi delillen'gen idi.

4. Misir qatarliq döletlerde oquwatqan Uyghur oqughuchilarning mejburi qayturulush weqesi

4-Aydin bashlap Uyghur aptonom rayonluq da'iriler misir qatarliq döletlerde oquwatqan Uyghur oqughuchilarni mejburi qayturup kélish herikitini bashlidi.

28-Aprél küni qeshqerning peyziwat nahiyisidin ziyaritimizni qobul qilghan yéza kadirliri hökümet da'irilirining chet'elde oquwatqanlarni qayturup ekélishte mexsus höjjiti barliqini ashkarilidi

Peyziwatning barin yézisidiki ikki kent sékrétari we bir neper saqchi xadimi nöwette özlirining chet'elde oquwatqan oqughuchilarni qayturup ekélish üchün a'ile ziyariti élip bériwatqanliqi, barin yéza 1-kenttiki chet'elde oquwatqan 5 oqughuchidin amérika we türkiyede oquwatqan ikkisining qaytip kelgenliki, awstraliye we firansiyede oquwatqan üchining qaytip kélishi üchün 5 ‏-ayning axirigha qeder möhlet bérilgenlikini ashkarilidi.

Ular yene “Fen xuylyu” dep atiliwatqan bu xizmet heqqide aptonom rayondin chüshken mexsus höjjet barliqini tilgha aldi.

Radiyomiz 4-ay mezgilide igiligen uchurlardin misirda oquwatqan Uyghur oqughuchilarning türküm-türkümlep mejburi qayturup kélin'genliki melum boldi.

Melum bolushiche, 2014-yildin buyan misirda oquwatqan Uyghur oqughuchilar sani 5-6 minggha yetken. Ularning asasen qeshqer, atush, xoten we aqsu qatarliq jenubtiki yurtlardin kélip el-ezher qatarliq diniy uniwérsitétlarda oquwatqanliqi tilgha élin'ghan. Emma radiyomizgha kelgen uchurlardin 4-ay mezgilide misir el-ezher uniwérsitétida oquwatqan oqughuchilardin 5000 gha yéqin oqughuchi mejburi halda öz yurtlirigha qaytip bolghan we ketkenlirining xewiri kelmigen. Misirda qép qalghan 200 din artuq oqughuchimu yurtigha qaytip kétish heqqide yurtliridin kelgen her xil tehdit uchurlirini tapshurup alghan.

Melum bolushiche, xitay da'irilirining misirda oquwatqan Uyghurlarni 5-ayning 20-künigiche yurtigha qaytip kélishi heqqidiki agahlandurghan. 5-Aydin bashlap misirda qép qalghan oqughuchilarni keng kölemde tutqun qilip, xitaygha mejburi qayturush herikiti yüz berdi. Bu heqtiki tepsilatlarni kéyinki pirogrammilirimizda melumat anglaysiler.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.