Xitay qazaqlargha tutqan nisbeten yumshaq siyasitini birdin özgertken

Altayning köktoqay nahiyisi qaratungké yéziliq hökümetning 12-aprél tarqatqan qazaqche‏-xitayche ikki tilda chiqirilghan pasport yighish uqturushi.

Bügün bir qazaq anglighuchimiz radiyomizgha mektup yollap, xitay da'irilirining Uyghurlargha qolliniwatqan diniy, siyasiy teqiblesh siyasetlirini bügünki künde Uyghur élide yashawatqan qazaqlarghimu oxshash yürgüzüwatqanliqini pash qildi.

Uning bu heqte bergen uchurigha qarighanda xitay da'iriliri Uyghur élide qazaqlarningmu pasportini jiddiy yighiwéliwatqandin bashqa, qazaqistan'gha köchüp bérip qazaqistan girazhdanliqigha ötüp bolghan we u jayning menggülük turush hoquqigha érishken qazaqlarning Uyghur élidiki uruq tughqanlirigha bésim qilish arqiliq ularni qaytip kélip pasportlirini tapshurushqa mejburlimaqta, qaytip barghanlirini bolsa, terbiyilesh sinipi namidiki shekli özgergen  tutup turush kebi orunlirigha jaylashturup terbiye bermekte iken.

Nam sheripini ashkarilimasliq sherti bilen almutadin radi'omizgha uchur yetküzgen bir neper qazaq ziyaliysi, özining qazaqistan'gha on yillar awwal Uyghur élidin qazaqistan'gha köchüp chiqqan 200 mingdek qazaqning biri ikenliki, gerche qazaqistan grazhdanliqini élip bolghan bolsimu, tughulghan yurti altay wilayitide qalghan uruq tughqanlirining xitay da'iriliri teripidin görüge élin'ghanliqi üchün, qazaqistanda turupmu xatirjem yashiyalmaywatqanliqidin shikayet qildi. Uning bildürüshiche, ezeldin qazaqlargha Uyghurlargha qarighanda yumshaq siyaset qollinip kelgen xitay hökümiti yéqinqi 7-8 aydin buyan qazaqlarghimu siyasitini birdin özgertken bolup, qazaqlarning pasportini yighiwélish, qazaqistan pasporti we yéshil kartinimu tapshurushqa mejburlash, qazaq diniy ölimalirini tutqun qilish, din'gha étiqad qilidighan qazaqlarni qamaqqa élish, diniy mezmundiki uchur tarqatqan we köchürgen qazaqlarni qattiq bir terep qilish, chet'ellerge chiqip kirgen qazaqlarni esebiylikni tügitish öginish merkizi namida qamashqa oxshash misli körülmigen qattiq siyasiy we diniy bésim siyasetlirini yürgüzüshke bashlighan.

Bu shikayet qilghuchi yollighan altayning köktoqay nahiyisi qaratungké yéziliq hökümetning 12-aprél tarqatqan qazaqche‏-xitayche ikki tildiki uqturushida, da'iriler barliq kishilerning qolidiki pasportni 3 kün möhlet ichide yerlik da'irilerge tapshurushi telep qilghan hemde waqtida özlükidin tapshurmighanlarning qanuniy jawabkarliqi sürüshte qilinidighanliqi agahlandurulghan. Uchur bergüchi qazaq ziyaliyning tekitlishiche, ilgiri bir nechche qétimliq pasport yighish herikitide da'iriler peqet Uyghurlarning qolidiki pasportlarni yighip qazaq we bashqa milletlerningkige chéqilmighan bolsa yéqinqi aylarda qazaqlarning pasportinimu nahayiti jiddiy hemde qattiq qol tedbirler bilen mejburiy yighishqa bashlighan. Qazaqistan pasportigha yaki yéshil kartigha ige qazaqlarnimu ularning tughqanlirini görüge élish, pénsiye ma'ashlirini toxtitishqa oxshash usullar arqiliq qaytip kélishke mejburlighan. Her türlük endishide qaytip barghan qazaqlarni bolsa qazaqistan teripidin bérilgen pasportqa oxshash qanunluq kimlik höjjetlirini köz aldida weyran qilishqa mejburlighan.

Uning éytishiche, qazaqistandin Uyghur élige tughqan yoqlash we soda üchün barghan qazaqistan grajdanliqigha ötüp bolghan, esli Uyghur diyaridin köchüp chiqqan qazaqlarnimu siyasiy öginish bahaniside bir nechche ayliq solap qoymaqta we ularning bezilirige bolsa qazaqistandiki xitay elchixanisi ularning Uyghur éligha bérishigha wiza bérishni ret qilghan. Buning bilen zor sandiki qazaqlarning, esli öz yurtlirida qalghan a'ilisi bilen alaqisi üzülgen.
Biz bu uchurni delillesh üchün altay wilayiti köktoqay jama'et xewpsizlik idarisige téléfon qilip körduq, ziyaritimizni qobul qilghan xitay saqchi, altayda omumyüzlük pasportlarni yighiwatqanliqini, Uyghurlarningla emes her qandaq milletlerningkini oxshash yighiwatqanliqini éytti. U yene qazaqistan pasporti we yéshil kartisi barlarningmu pasport we kartini élip kélip tizimlitishi shert ikenlikini bildürdi.

Altay shehiridin téléfonni alghan bir qazaq kishi pasportini da'irilerning uqturushigha asasen tapshurup bergenlikini éytqan bolsimu, lékin bashqa so'allargha jawab bérishni ret qildi.

13-Iyun, radi'omiz xitay bölümige qazaqistandin bu heqte uchur yollighan bir qanche qazaqning bildürüshiche,qazaqistan'gha köchüp chiqqan qazaqlarning xitaygha wiza élishi ret qilin'ghan,Uyghur élide yashawatqan uruq-tughqanlirining bolsa pasportliri tartiwélin'ghan.Qazaqistanda yashawatqan qazaqlar xitayning bu xil usullar bilen a'ililerni parchilawatqanliqigha naraziliq bildürüp 31-may küni almatadiki xitay konsulxanisi aldida namayish qilghan.

Derweqe yéqindin buyan xitay hökümitining Uyghur élida dawam qiliwatqan “Üch xil küchler”ge zerbe bérish, yuqiri bésimliq tehdit halitini saqlash herikitide, uchur-alaqe wasitiliri saheside qattiq zerbe bérish, qanunsiz uchur tarqatqanlarni pash qilish, qattiq jazalashni jiddiy élip bériwatqanliqi melum, 3-ayda Uyghur élida 11 kishining qanunsiz uchur tarqatqan dep munasiwetlik qanun-belgilimiler boyiche qattiq bir terep qilin'ghanliqi xitay taratquliridin ashkarilan'ghan idi, qattiq bir terep qilin'ghan tipik 11 kishining ichidiki 1-si ürümchi shehiridiki j x organliri teripidin zorawanliq-térrorluqqa alaqidar ün-sin buyumini saqlighan, tarqatqan dep 2017-yil 28-yanwar,tutqun qilin'ghan 48 yashliq qazaq er idi. Bu qétim xitay da'irilirining Uyghurlarghila emes, yene bir qazaqqimu éghir jaza körüshi we buni xewerlerde eng aldigha tizishi, Uyghur közetküchilerning diqqitini tartqan idi.

Uningdin bashqa altay wilayiti aprélda uqturush chiqirip, hökümet organliri we bashqa muhim organlargha térrorluq hujum qilish pilanini pash qilghanlarni 5 milyon yüendin 3 milyon yüen'giche, qoral yaki partlatquch yasighanlarni pash qilghanlarni 4 milyon, chégradin kirgen yaki chiqqan térrorchilargha a'it uchur bilen teminligenlerni 3 milyon, chet'ellerdiki térrorchilargha pul yardem qilghanlarni pash qilghanlarni 2 milyon yüen mukapat bilen tartuqlaydighanliqini jakarlighan idi. Uyghur élining shimaligha jaylashqan we qazaq nopusini asas qilghan,hazirghiche bir jiddiy ehwal körülmigen altaydek bir jayda bundaq bir uqturushning élan qilinishi bezi közetküchiler teripidin, “Bu yerlik milletler ortaq uchrawatqan zulumning ipadisi” dep mulahize qilin'ghan idi.

Xitayning qazaqlargha tutup kelgen mötidil siyasitini tuyuqsiz özgertip qattiq qol siyasetlerni yürgüzüwatqanliqi yéqindin buyan qazaqistan'gha Uyghur élidin köchüp chiqqan qazaqlarning uchur alaqe topluqlirida qattiq ghulghula qiliniwatqan bolup, uningdiki bezi inkaslar yéqinqi künlerde feysibok qatarliq dunyawi uchur wasitiliridimu tarqilip Uyghurlardinmu inkas peyda qilmaqta.

Bügün amérika Uyghur birleshmisi re'isi ilshat hesen ependi bu heqte pikir bayan qilip: “Xitay hökümitining nöwette Uyghurlar bilen din, irqiy we medeniyet jehette oxshashliqqa ige qazaq xelqiningmu puqraliq we insaniy heq hoquqlirini ashkara depsende qilip Uyghurlargha oxshash siyaset qolliniwatqanliqi, xitay hökümitining Uyghur élide yürgüzüwatqan siyasetlirining barliq yerlik milletlerge qaritilghanliqini körsitidu. Bu uningda peqet waqit perqila bar”dep mulahize qildi.