Америка дөләт мәҗлиси хитай ишлири комитетиниң йиллиқ доклатида уйғурларниң вәзийитигә аит пикир -тәклипләр сунулди

Мухбиримиз ирадә
2015.10.09
xitay-saqchi-uyghur-qizi-chong-bazar.jpg Хитай қораллиқ күчлириниң хәлқаралиқ чоң базар әтрапида коча чарлаватқан көрүнүши. 2009-Йили 14-июл, үрүмчи.
AFP

Америка дөләт мәҗлиси қармиқидики хитай ишлири комитети пәйшәнбә күни йиллиқ доклатини елан қилип, хитайниң өткән бир йил ичидики кишилик һоқуқ хатирисини баһалап чиқти. 6 Баб 337 бәттин тәркиб тапқан бу доклатта уйғурларниң вәзийитигә мәхсус бир баб аҗритилған.

Америка дөләт мәҗлисигә қарашлиқ хитай ишлири комитети тәрипидин елан қилинған 2015-йиллиқ доклат омумий баян, кишилик һоқуқ, қанунниң иҗра қилиниши, шинҗаң, тибәт вә хоңкоң вә авминдики вәзийәт намлиқ 6 бабтин тәркиб тапқан болуп, униң уйғур елиға аит мәхсус бөлүмидә уйғур елиниң кишилик һоқуқ вәзийити тәпсилий сүрәтләп берилгән. Униң кириш қисмида мундақ дейилгән:
‏-Өткән бир йил ичидә һөкүмәт уйғур елида уйғурларни нишан қилған юқири бесимлиқ бихәтәрлик тәдбирлирини алди. Бу җәрянда җаң чүншйән террорлуққа қарши күрәшни күчәйтишни тәшәббус қилди. Районда сақчиларниң қалаймиқан адәм тутқанлиқи, қораллиқ сақчилар вә хәлқ армийә әскәрлириниң тәкшүрүш понкитлирини қуруп адәм тутқанлиқи вә уйғурларниң өйлирини ахтурғанлиқи һәққидә хәвәрләр бар.
Хитай һөкүмити “диний радикаллиққа қарши туруш” нами астида бир қатар һәрикәтләрни елип барди. Әмма хәлқара мухбирлар вә көзәткүчиләр хитай һөкүмити радикаллиқ дәп бастуруватқан һәрикәтләрниң әмәлийәттә ислам дининиң әң асасий вә тинчлиқпәрвәр шәртлири икәнликини билдүрмәктә.

Доклатта 2014-йил вә 2015-йилниң бешида уйғур елида йүз бәргән вә хәлқараға һәрқайси хәлқара мәтбуатлар һәм шундақла радиомиз арқилиқ ашкариланған вәқәләр һәммиси бирму -бир тизип чиқилған. 2014-Йилидики йәкән елишқу вәқәси, бу йил 2 -айда байда йүз бәргән вәқә, вә йәнә бу йил 6-айда қәшқәрдә йүз бәргән вәқәләрниң тәпсилати, өлгән киши санлири ениқ берилгән. Доклатта алаһидә қилип, бу вәқәләргә аит тәпсилатларниң хитай һөкүмити таратқулири тәрипидин елан қилинғини билән хәлқара мәтбуатлар тәрипидин елан қилинғини оттурисида зор пәрқ барлиқи әскәртилгән вә һөкүмәт тәрәп бу вәқәләрни террор вәқәси дәп җакарлиған билән, әмма хәлқара мухбирларниң игилишичә, буларниң әслидә наразилиқ намайишлири икәнлики, сақчи вә әскәрләрниң вәқәгә қораллиқ арилишиши билән зораванлиққа айланғанлиқи баян қилинған. Уйғур елида йүз бәргән йәнә бир қисим һуҗум қилиш вәқәлиридә болса, уйғур һуҗумчилириниң вәқәләрдә асасән хитай һөкүмәт органлири вә һөкүмәт хадимлирини нишан қилғанлиқи тилға елинған.

Доклатта уйғурларниң пикир-ипадә әркинлики, диний әркинлик, миллий һоқуқлири, өз мәйличә саяһәт қилиш вә көчүш әркинликиниң кәң көләмдә дәпсәндә қилиниватқанлиқи, пиланлиқ туғут вә һашар сиясәтлириниң һелиһәм давам қиливатқанлиқи, уйғур елидики учурларниң қаттиқ қамал қилиниватқанлиқидәк әһвалларму мисаллири билән берилгән. Уйғур зиялийси илһам тохти вә униң 7 нәпәр оқуғучисиниң қамақ җазасиға һөкүм қилиниши, сақал -бурут қойған, диний материялларни көргән, яғлиқ чәккән вә һәтта һөкүмәтниң көрсәтмиси бойичә диний тәблиғ беришни рәт қилған диний затларниң “радикаллиқ” билән қарилинип, қәшқәр вә хотән вилайәтлиридики сотлар тәрипидин қамақ җазасиға һөкүм қилинғанлиқи баян қилинған. Доклатта мундақ дейилгән:
‏-Хәлқарадики көзәткүчиләр хитай һөкүмити уйғур елида йолға қоюватқан чекидин ашқан бихәтәрлик тәдбирлири һәм шундақла уйғур елини бай қилип әминлик яритиш хияли билән елип бериливатқан “йеңи йипәк йоли қурулуши” ға охшаш иқтисадий сиясәтләрниң һәммиси райондики мәвҗут етник кризисини техиму чоңқурлаштуруп, уйғурлар билән хитайлар арисидики иқтисадий пәрқни зорайтидиғанлиқини һәм шундақла районниң екологийисигиму зиян беридиғанлиқини пәрәз қилмақта.

Доклатта ши җинпиңниң һакимийәткә чиққандин буян хитайда кишилик һоқуқ вә дөләтни қанун билән идарә қилишниң үзлүксиз чекингәнлики һәм шундақла хитайда кишилик һоқуқни илгириләп чәкләш еһтималлиқи күчлүк болған бир қанчә йеңи қанунниң мақулланлиқи баян қилинип мундақ дейилгән:

‏2014-Йили ноябирда хитайда җасуслуққа қарши туруш қануни мақулланди, 2015-йили 7-айда дөләт бихәтәрлик қануни мақулланди. Бундин башқа йәнә террорлуққа қарши туруш қануни, чәтәл органлирини башқуруш қануни вә интернет тори бихәтәрлик қанунлириниң лайиһилири елан қилинди. Кишилик һоқуқ актиплири вә қанун мутәхәссислири өз әндишилирини билдүрүп, бу қанунларниң пуқралар вә тәшкилатларға һәм шундақла уйғурлар вә тибәтләргә қаритилған бастурушни күчәйтишкә қануний асас яритидиғанлиқини, хитайда иш қиливатқан хәлқара ширкәт вә қурулушларниң ишлирини қейинлаштуридиғанлиқини һәм шундақла интернет вә журналистларни илгириләп қамал қилидиғанлиқини билдүрди.

Бу доклатниң ахирқи қисмида америка һөкүмити вә парламентиғиму пикир -тәклипләр сунулған болуп, униңда америкиниң хитайда кишилик һоқуқни, дөләтни қанун арқилиқ идарә қилишни әмәлгә ашуруш үчүн күч чиқириши керәклики, буниң америкиниң хитай билән болған истратегийилик вә иқтисадий сиясәтлиридә үстүнлүкни игилиши үчүнму пайдилиқ икәнлики әскәртилгән. Униңда асаслиқ оттуриға қоюлған пикир -тәклипләр төвәндикиләрдин ибарәт :

Кишилик һоқуқ тәшәббусини асасий еқим мәсилиси һалиға кәлтүрүш йәни америка һөкүмити вә парламенти хитай билән болған барлиқ сиясий вә иқтисадий учришишлирида чоқум кишилик һоқуқни муһим тема қилишни давам қилиш, хитай пуқралириниң бу җәһәттики еңини өстүридиған түрлүк паалийәтлирини күчәйтиш, һөкүмәт вә парламент өз -ара һәмкарлишип туруп хитайдики кишилик һоқуқ дәпсәндичиликлиригә қарита бир тәдбир елишниң йоллирини ойлишиши керәк. Болупму чәтәл журналистлириниң хитайдики визисини узартип бәрмәйдиған яки хитайға бармақчи болған мутәхәссис -тәтқиқатчиларға виза бәрмәйдиған, қалаймиқан адәм тутуш, орган тиҗарити вә етник районлардики кәмситиш вә зораванлиққа охшаш конкрет әһвалларға қарита дипломатик усулларни қоллинип тәдбир елиш, хитайға пиланлиқ туғут сиясити, мәҗбурий әмгәккә селиш сияситини аяғлаштуруш һәққидә бесим қилиш, хитай һөкүмитини “террорлуқ” билән һөкүмәткә наразилиқни ипадиләш оттурисидики пәрқни айрип, кишилик һоқуқ билән дөләт бихәтәрликии қоғдаш арисида тәңпуңлуқни сақлашқа чақириш, уларға диний әркинликни қоғдашниң әмәлийәттә муқимлиқ яритидиғанлиқини чүшәндүрүши керәк. Америка хитай билән террорлуққа қарши күрәштә һәмкарлашқанда чоқум хитай һөкүмитиниң бу нам астида уйғурлар вә шундақла башқа аз санлиқ милләтләргә қиливатқан бесимиға янтаяқ болуп қалмаслиққа капаләтлик қилиши керәк.

Хитай ишлири комитети хитайниң кишилик һоқуқ хатириси вә қанунниң иҗра қилиниш вәзийитини көзитиш үчүн парламентниң алақидар қанунлириға асасән қурулған болуп, униң йиллиқ доклати америка президентиға вә дөләт мәҗлисигә сунулиду.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.